pistlar – Garðyrkjufélag Íslands

Posted on 31. mars, 202531. mars, 2025 by Kristján Friðbertsson

Ræktunartímabil

Höf. Kristján Friðbertsson

Hérlendis finnst okkur ræktunartímabilið oft ansi stutt, þó auðvitað sé það breytilegt milli ára og staðsetningar. En hvað er ræktunartímabil og hvernig mælum við það? Er ræktunartímabil það sama og sumar?

Ef við segjum að ræktunartímabil jafngildi sumri, þá flokkar Veðurstofan sumarið á Íslandi sem 1.júní til 30.september. Það er hins vegar m.a. byggt á ákvörðun útfrá þeirra skýrslutímabilum og samanburðarútreikningum. Við gætum alveg notast við það, en skilgreiningin tengist ekki okkar tilgangi. Að sama skapi byrjar raunverulegt sumarveður á Íslandi ekki heldur daginn sem við köllum sumardaginn fyrsta.

Myrkur eða birta?
Almennt séð má reikna með að 4 dimmustu mánuðirnir (frá nóvember út febrúar) séu án teljanlegs sólarljóss á Íslandi sökum norðlægrar legu. Þeir teljast því ekki gagnlegir hlutar af ræktunartímabili, nema viðbótarlýsing og annað komi til. Jafnvel þótt hitastigið væri annars nægilega hátt, væri engin markverð ljóstillífun möguleg. Þetta er þó auðvitað aðeins breytilegt eftir staðsetningu. En t.d. í Reykjavík er það ekki fyrr en í febrúar sem sólin er komin meira en 10 gráður yfir sjóndeildarhring. Þá fyrst getur hún t.d. farið að verma yfirborð svo einhverju skipti. Í lok október er hún svo aftur komin þetta lágt. Trausti Jónsson, veðurfræðingur, miðar þó við að hún fari að skipta máli í kringum 15gráður yfir sjóndeildarhring. Í Reykjavík gefur það okkur ca 20.febrúar og fram í miðjan október eða svo.

Laufblöð koma og fara

Nægilega sterkt sólarljós fyrir gagnlega ljóstillífun vantar 4 mánuði af 12. Er ræktunartímabilið þá 8 mánuðir? Nei. Plöntur þurfa að vera komnar úr dvala og blaðgræna þarf líka að vera til staðar áður en ljóstillífun er möguleg. Fyrir aðrar plöntur en sígrænar þýðir þetta að þær verða að vera búnar að laufgast, sem kallar fyrst á ákveðið tímabil nægilegs hitastigs. Svo skiptir hitastigið í framhaldinu ekki minna máli.

Unga lyngrósin hér á myndinni hefur opnað brum og byrjuð að sýna okkur smá af nýju laufi, en verandi sígræn hefur hún ennþá nægilega blaðgrænu til ljóstillífunar frá fyrri tíð.

Ef við sjáum lauftré úti í garði laufgast í byrjun maí og fella lauf í lok september, þá gætum við sagt að það tré hafi fengið 5 mánaða (22 vikna) tímabil til ljóstillífunar það árið. Sérstaklega ef hitastigið hélst allan tíman yfir 5°C. Plöntur laufgast þó ekki allar á sama tíma og töluverður rótarvöxtur getur átt sér stað eftir lauffall, svo þetta viðmið er ekki endilega það heppilegasta. Enn síður fyrir aðrar plöntur eða önnur svæði. Ýmislegt kemur til greina, en plöntuvalið og tilgangurinn segir mikið til um hvað skiptir mestu máli.

Viðmið: Sólarljós

Ef við skilgreinum ræktunartímabil útfrá sólarljósinu einu saman, er það ekki sérlega gagnlegt. Þó getur verið ágætt að hafa hugmynd um fjölda sólskinsstunda og dróg ég því hingað inn til fróðleiks línurit af bloggi veðurfræðingsins Trausta Jónssonar (Hungurdiskar) sem sýnir rúmlega öld af mælingum í Reykjavík. Sjáum við það hér hægra megin =>

<= Einnig er hér vinstra megin súlurit af vef Veðurstofunnar, sem sýnir hve mikið færri eða fleiri sólarstundir mældust mánaðarlega á Akureyri og Reykjavík árið 2024, borið saman við 30 ára meðaltal. Heildarfjöldinn fyrir árið var 1192 á Akureyri (30 ára meðaltal: 1051) og 1459 í Reykjavík (30 ára meðaltal: 1368).

Ekki er þó allt sólskin af sama styrkleika, eða gagni. Styrkleikinn stýrist ekki síst af sólhæð, eða af hvaða horni/vinkli við fáum sólargeislana til okkar. Þetta þekkjum við auðvitað mjög vel hérlendis, enda sólin afar lágt á lofti hjá okkur hluta ársins. Tengd þessu er auðvitað daglengdin, sem er plöntum afar mikilvæg til að átta sig á árstíðum. Skv weather-atlas.com er meðalfjöldi dagsbirtustunda rúmlega 3800 í Reykjavík hina 8 mánuðina til samans, en fjöldi sólarstunda um 1330. Svipaðan fjölda sólarstunda má finna í ýmsum bæjum á Skotlandi og Írlandi.

Til samanburðar tók ég snöggvast saman sólhæð á hádegi í nokkrum borgum, í byrjun hvers mánaðar af þeim 8 sem eru að teljandi gagni fyrir plöntur á Íslandi. Sveiflan milli stystu og lengstu daga er auðvitað meiri eftir því sem norðar dregur.

Til að fá nánari hugmynd um sólarstyrk má t.d. horfa til flokkunarkerfis á styrk útfjólublárra geisla. Þær tölur geta gefið hugmynd, en ber að taka með miklum fyrirvara, þar sem breytileiki er bæði meðal kerfa og hvernig mælingar eru reiknaðar. Á meðan einn staður segir hæsta gildið fyrir Reykjavík vera í Júlí (4), þá segir annar bæði júní og júlí jafnháa (6).

Enn dugar þetta ekki til að skilgreina gagnlegt ræktunartímabil. Mesta gagnið hafa plöntur af sólarljósi þegar þær eru ekki í dvala og hitastigið er rétt. Við þurfum því að vita hvenær er rétt hitastig fyrir ræktun. Þar lendum við aftur á því að máli skiptir um hvaða plöntur ræðir og hver tilgangurinn er með ræktuninni. En plöntutegundir hafa mismunandi hámarks og lágmarks hitastig fyrir hin ýmsu ferli.

Hér sjáum við aðra sígræna plöntu: Fagurfrú (Saxifraga cotyledon ‘Pyramidalis’). Þrátt fyrir sólarljósið sem hún nýtur á myndinni og næga blaðgrænu er óljóst hvort hún hafi þarna verið staðin að verki við ljóstillífun. Líkt og snjórinn sýnir er myndin tekin að vetrarlagi og því alls óljóst hvort hitastigið hafi verið heppilegt og vökvaaðgengi nægilegt.

Viðmið: Frost

Frost er komið niður fyrir lágmarkshitastig til ljóstillífunar og getum við almennt gert ráð fyrir að enginn vöxtur eigi sér stað í frosti. Samfellt frostlaust tímabil er því algengt viðmið. Þá er hægt að miða við að hitastig fari ekki undir 0°C, nema kannski í örfáar klukkustundir. Sumir horfa frekar til -2, -4 eða -5°C, enda ýmsar plöntur sem þola stutta stund af vægu frosti ágætlega.

Árið 2022 voru 124 dagar í röð frostlausir í fossvoginum, kópavogi. Frá miðjum maí fram í miðjan september. Ef við miðum við amk -4°C lengist tímabilið töluvert, verður 192 dagar frá byrjun apríl fram í miðjan október. Semsagt frá 4 upp í rúmlega 6 mánuði.

Þessu svæði er þó hættara við næturfrosti en ýmsum öðrum stöðum á höfuðborgarsvæðinu og því sennilegt að bæði tímabilin hafi verið lengri annars staðar.

Við gætum því sagt að á SV-horninu gæti frostlaust tímabil á góðu ári verið á bilinu 5-6 mánuðir, eftir nánari staðsetningu og skilgreiningu, útfrá þessu.

Jarðvegshiti getur haft meiri áhrif á ræktun en lofthiti og því óvitlaust að líta á hitastigið við rótarkerfi plantna, t.d. hvort jarðvegur sé frostlaus.

Tengt þessu nefnir skýrsla Veðurstofunnar um jarðvegshitamælingar á Íslandi (VÍ 2018-009) mögulega skiptingu í sumar- og vetrarhluta árs byggða á því hvort jarðvegurinn er hlýjastur næst yfirborðinu. Slíkt viðmið gæfi þá sumarhlutann í 5 mánuði, frá 15. apríl til 15. september fyrir láglendi S, SV og N-lands. Hálendið svo mánuði styttra.

Gömul þumalputtaregla sem Hafsteinn Hafliðason nefnir oft til sögunnar er vorveðrið við Ittoqqortoormiit á Grænlandi (áður Scoresbysund). Horft er til þess að heilli viku sé spáð af rauðum tölum. Hugmyndin er að það segi til um hvenær sé líklegast óhætt að setja út plöntur að vori, því þá sé hætta á næturfrosti að mestu liðin hjá. Þetta mætti t.d. líka nota sem upphafspunkt ræktunartímabils.

Önnur viðmið

Frostleysi jafngildir auðvitað ekki vexti í plöntu. Til gamans skoðaði ég hámarkshitastig að vori og taldi tímabilið frá því 5 dagar komu í röð yfir 5°C, þartil að hausti hámarkshitinn komst 5 daga í röð aldrei upp í 5°C. Það gaf mér frá miðjum apríl og aðeins inn í desember, eða 239 daga, fyrir fossvoginn árið 2022. Eins og við sáum áðan, kemur þó frost fyrir á þessu tímabili og verður takmarkandi þáttur fyrir flestar plöntur.

Í skógrækt hérlendis er þumalputtaregla að tímabil mögulegs vaxtar sé í kringum 4 mánuði og þá hægt að miða við 20.maí til 20.sept eða þarumbil. Norskt viðmið um að lágmarki 140 frostlausa daga, með meðalhita yfir 5°C til að beyki geti þrifist, virðist eiga betur við í Noregi en hér. Allt gefur þetta þó gagnlegar vísbendingar.

Ýmis nytjaræktun horfir einmitt á tímabil yfir ákveðnum meðalhita sem gagnlegt ræktunartímabil. Innan þess er svo hægt að reikna út hitasummur til að sjá hvenær má reikna með fullum þroska, eða jafnvel hvenær ákveðin óværa fer á kreik. Vísað er til slíkra útreikninga sem „degree days“ eða „Growing Degree Days“. Á okkar köldu slóðum nýtist það m.a. til að sjá hve líklegt er yfir höfuð að t.d. ákveðin aldintré nái að fullþroska aldin á íslensku sumri. Lengd ræktunartímabils skiptir auðvitað miklu máli, en hitasumman er nátengd og oft gagnlegt tól þegar kemur að því að skoða hvað er hægt að gera á Íslandi.

Þessu til viðbótar þarf að hafa í huga að hitastig í skjólgóðum garði eða skógi getur verið allt annað en á berangri og að sama skapi erum við ekki öll að upplifa sömu hitagildi í okkar görðum og það sem veðurstofan mælir. Þar sem hitastigið að vori og hausti stýrir miklu um upphaf og enda tímabilsins, getur sá hitastigsmunur einnig haft áhrif á lengd tímabilsins.

Þarna spilar nærloftslagið inn í (e. microclimate) sem ég mun koma nánar inn á í annarri grein. Það getur semsagt bæði lengt tímabilið og hækkað hitasummuna. Jón Þórir Guðmundsson garðyrkjufræðingur hefur t.d. talað um að skjólgóður garður geti bætt í kringum 300 stigum við hitasummu hvers árs, svo það er eftir miklu að slægjast.

Hérna eru semsagt nokkrar hugmyndir og viðmið, en við veljum svo hvert og eitt bara það sem okkur hentar best. Kannski er heppilegast að segja bara alltaf „4-6 mánuðir, hitasumma öðru hvoru megin við 1000“? Vonandi hefur þó öllum orðið ljóst við lesturinn að samanburður við aðra gengur einungis upp ef skilgreining beggja er sú sama.

Smá viðbót

Ég er fjarri því einn um að fylgjast með bloggsíðu Trausta Jónssonar og margt vitlausara fyrir ræktunarfólk en að fylgjast með skrifum hans. Í Garðyrkjuritinu árin 2014 og 2023 bauð Vilhjálmur Lúðvíksson okkur m.a. upp á sýn Trausta á sumargæði, í formi línurita. Nokkuð sem er auðvitað líka breytilegt milli ára og landshluta.

Þegar litið er á árin í heild, getur kaldur vetur auðvitað falið háan sumarhita í meðaltali. Engu að síður þótti mér áhugavert línurit Trausta sem sýnir hve mörgum gráðum munar á meðalhita Reykjavíkur og Akureyrar og birti það því hér. Ársmeðalhitinn er alltaf hærri í Reykjavík (fyrir utan árið 1984) og eru þessar tölur því einfaldlega ársmeðalhiti Akureyrar dreginn frá sömu tölu fyrir Reykjavík. T.d. árið 1848 var að meðaltali 2 gráðum hlýrra í Reykjavík, en á Akureyri.

Vitna hér í Trausta:

„Við sjáum að á hafísárunum frá 1965 og þar á eftir rauk munurinn upp og varð nærri því 2 stig árið 1968. Þetta var alveg raunverulegt ástand sem varði öll hafísárin 1965 til 1971, en síðan sló af. Það er ákveðið skemmtiatriði að bandaríska veðurstofan trúir ekki svona nokkru – að hitamunur geti ár eftir ár verið meiri en venjulega á milli stöðva þar sem stutt er á milli (á heimskvarða). Viðbragðið varð því að lækka hitann í Reykjavík sem þessari óþekkt nam.“

Posted on 12. febrúar, 202231. mars, 2025 by Kristján Friðbertsson

Valentínusar Vitleysan

Víkur frá vörum vængjaður koss*,

það er ástin sjálf sem heimsækir oss.

Hrífur jafnt, í myrkri sem björtu*,

okkar viðkvæmu litlu, hrifnæmu hjörtu.

Líkt og norðurljós á himnum eða tungsljós í hafi,

yfirnáttúrulegt afl, það er enginn vafi.

*við mælum að sjálfsögðu ekki með þessu, af hreinlætis og sóttvarnar ástæðum, en ætli sér einhver að leika þetta eftir, ráðleggjum við eindregið að fá samþykki hjá verslunarstjóra áður en farið er að kyssa vörur í hillum verslana.

*reyndar er varað við því að nota hrífur jafnt í myrkri sem björtu, þar sem notkun þeirra er talin ívið varasamari í myrkri.

Hjörtun finnast í náttúrunni víða. Þótt útlitið frábrugðið líffærinu sé, látum það oss ekki valda kvíða.
Mynd/ir: Kristján Friðbertsson

Dicentra/Lamprocapnos spectabilis ber á íslensku nöfnin tvö: skrauthjarta og hjartablóm. Sumir sletta enn skandínavíska stríðsljóma nafninu „lautinantshjarta“, en flottari þykir mér þýskan „flammendes Herz“. Í lauslegri þýðingu „logandi bílaleigubíll“ en í réttri þýðingu „logandi hjarta“. Á enskri tungu finnast svo vísanir í blæðandi hjarta (bleeding heart), hjartablóm (heart flower) og einna skemmtilegast: dama í baði (lady-in-a-bath). Það olli mér nokkru hugarangri þessi tenging við konu í baði, þartil ég áttaði mig á því að hún var auðvitað nýkomin frá þýskalandi, þar sem hjarta hennar hafði verið logandi og þurfti því kalt bað til að slökkva eldinn og kæla sig niður. Tungan sú enska á einnig til heitið eggjaleiðarabrum (fallopian buds) sem vekur furðu að náð hafi nokkurri dreifingu. Fyrir þá sem ekki vita hvað eggjaleiðari er, þá er það pistill ritaður af ritstjóra tímarits sem fjallar um egg.
Mynd: Kristján Friðbertsson

Þessi mynd sýnir nokkuð vel hvaðan nafnið „dama í baði“ hefur komið.
Mynd: Holger Casselmann, CC BY-SA 3.0 https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0, via Wikimedia Commons

Ungur maður lítur hér upp og dáist að hinu hávaxna hjartablómi.
Mynd: Kristján Friðbertsson

Nei, nú er nóg komið. Við ætlum ekki að breyta garðinum í einhvers konar „Bleikt&Blátt“ hér.
Mynd: Kristján Friðbertsson

Ræktum við ástina í garðinum? Hví ekki það. Ástin á garðyrkjunni ræktast hvergi betur og samstíga pör í garðyrkju rækta tvímælalaust eigin ástarsamband í garðinum. Við ræktum plöntur með hjartalaga lauf eða blóm og önnur sem hjartalyf voru unnin úr.

Hjartahlýjan sem ástin gefur, er óháð því hvern, hverja, hvert eða hvað við elskum. „Ástin er eins og sinueldur“ og í blómapotti logar ástareldur, oft undir nafninu kóraltoppur (Kalanchoe blossfeldiana) eða hinu stórkostlega enska heiti „flaming Katy“ (logandi Kata, frekar en sofandi skata). Augljós mismunun á sér stað hér, því mótvægi vantar við kóraltoppinn, en enginn er þekktur kóralbotninn. Hún kóral-lóa (Aloe arborescens) kemur þó ekki tómhent heim á valentínusardaginn, heldur færir sínum kóralbónda rós (Paeonia mascula).

Stofublómið hjartaband (Ceropegia woodii) fyllir heimili með heilli hjörð af hjörtum sem fikra sig eftir bandinu, en í garðinum eru það hjartablóm (Dicentra), sem bleikum blómstrandi hjörtum sig skreyta. Flest tengjum við hjörtu við ástina, enda leiða hjartalaga form hugann að ást sama hvar þau finnast. Opin kúskel, hálft smárablað, hjartalaga steinn eða hjartadeildin á Landspítalanum. Kannski einna síst þetta síðastnefnda.

Kryddjurtin basil (Ocimum basilicum) er ástartákn á Ítalíu en vilji moldavísk stúlka að ungur herra falli alvarlega fyrir henni*, er ekkert ráð betra en að gefa honum smá basil. Ekki fylgir sögunni hvernig basil virkar þar fyrir önnur kyn, eða samkynja pör, en ég legg til að prófa sig áfram með pestó og sjá hvað setur. Betra en að lenda með ferskt basil í basli í vetur.

*ekki er vitað hversu alvarlega viðkomandi gæti fallið og því líklega skynsamlegast að gefa ungum herra bara alls ekki basil nema hann sé umkringdur mjúku grasi, til að milda fallið.

Frjálsar ástir tákna mismunandi hluti fyrir mismunandi fólk, en á síðustu öld var það algengt hugtak yfir ástarsambönd án afskipta ríkis og kirkju og raunar þjóðfélagsins alls. Hjónaband var enda oft leið til að tryggja afkomendum sínum farsæla framtíð og halda ættarnafninu gangandi, ekki síður en að tryggja eða auka völd og fjármuni stórfjölskyldunnar. Víða í heiminum má auðvitað enn finna slíkt viðhorf, en á 19. öldinni tók það viðhorf amk á Vesturlöndum að víkja. Til hjónabands skildi stofnað á forsendum ástarinnar. Frjálsar ástir taka það raunar skrefinu lengra. Ekki bara hjónabandið á eigin forsendum, heldur að fólk hafi allt sitt einkalíf fyrir sig. Frelsi meðal blóma er t.d. hægt að tákna með hinni fallega gulblómstrandi rós „Freedom“. Fræðimennirnir taka það reyndar skrefinu lengra og tala um alveg Rosa „Freedom“.

Enn berjast margir foreldrar hatrammlega gegn því að börn þeirra pari sig saman við fólk af öðrum kynþáttum, trúarbrögðum, þjóðerni, þjóðfélagsstöðu nú eða t.d. gegn hinsegin samböndum. Ástin er ekki einföld. Hvað gerist þegar ástin tekst á í margar áttir? Fjölástasambönd eru ein lausn, en duga skammt ef ástin sem um ræðir er annars vegar gagnvart maka og hins vegar gagnvart foreldrum og fjölskyldu. Hvað þá ef ástin deilist á margar plöntuættkvíslir sem allar keppast um besta staðinn í garðinum! Hvert tilfelli þarf sína eigin lausn, ef hún er þá til. Lífið er jú ekki dans á rósum, enda væri það svakalega illa farið með góðar rósir.

Talandi um rósir, krónublöð rauðra rósa eru oft tengd sjóðheitum kvöldstundum í rúminu, en þyrnar sömu rósa oftar tengdir litlum stungusárum og leiðinda rispum. Það borgar sig því að fara varlega. Ástarmeðul má víst brugga úr fjólum, handa fínustu dömum í flottustu kjólum. Burnirót eykur svo úthald og þol, hjá spjátrungum sem mæta í gallabuxum og bol.

Greinilegt er að getur ýmislegt komið sér vel úr garðinum, til viðbótar við að minna okkur sífellt á sjálfa ástina. En það er jú einmitt hún, sjálf ástin, sem er aðalmálið. Hana sýnum við einna best með faðmlögum (nema þú elskir rósir, það er bara ekki skynsamlegt að faðma rósarunna), nærveru, virðingu og einfaldlega að gefa okkur tíma fyrir sjálfa ástina. Það er eitthvað sem ég legg mikla áherslu á í mínu lífi. Alltaf þegar makinn leggur til að við förum saman í bíó eða út að borða, gríp ég einfaldlega til orðanna: „ekki núna elskan mín, ég er upptekinn við að rækta ástina“. Ef við erum dugleg að leggja rækt við hana, ekki síður en hænur (alltaf skulu kjúklingabúin koma best útúr þessu…) dettum við kannski í lukkupottinn og „ástin dugir að eilífu“ eins og sungið var um árið.

Höf. Kristján Friðbertsson

(Grein þessi var sett hér inn í tilefni þess að árlegur erlendur siður sem hyllir Rudolph Valentino á sér stað um þessar mundir. Ekki er mælt með að taka orðin sem hér hafa verið rituð of alvarlega, nema að læknisráði.)

Fallið hjarta.
Mynd: Kristján Friðbertsson

Posted on 1. febrúar, 202231. mars, 2025 by Kristján Friðbertsson

Ræktar þú eik á Íslandi?

Dalaeik (Q. lobata) í Kaliforníu. Mynd: Ger Erickson — Dalaeik (Quercus lobata) í Kaliforníu.
Mynd: Ger Erickson

Akörn af rauðeik (Q. rubra) í vatnsbaði. Takið eftir að þau sem líklega eru ónýt, fljóta.
Mynd: Kristján Friðbertsson

Nærmynd af akarni rauðeikar (Q. rubra) sem hefur verið opnað til að sýna innihaldið.
Mynd: Kristján Friðbertsson

Nærmynd af innihaldi akarns sem flaut. Bersýnt er að það hefur uppþornað og er einskis að vænta úr slíku. Til samanburðar er einnig á myndinni hálfopið akarn úr sama hópi, sem sökk. Heilbrigt fóstur og allt sem fylgir, fyllir þarna nánast alveg út í skelina. Rauðeik (Q. rubra).
Mynd: Kristján Friðbertsson

Akörn af fjaðureik (Q. macrocarpa) sýna vel hversu mikið „hattarnir“ geta hulið akörnin. Þó þeir verji akarnið, geta þeir haft áhrif á það hvort akörnin fljóta eða sökkva og geta falið annars sýnileg vandamál. Algengt er að sjá töluvert betri spírun úr akörnum þar sem hattarnir hafa verið fjarlægðir. Það er því talið skynsamlegt að fjarlægja þá.
Mynd: Kristján Friðbertsson

Ungar plöntur af fjaðureik (Q. macrocarpa) sýna oft fallega haustliti. Margar eikartegundir eru þó að mestu lausar við haustliti, nema fyrstu árin. Í þeim tilfellum er það oft talið tengjast því að ung tré framleiða sykrur mun lengur frameftir hausti, en vaxa með árunum útúr þeirri hegðun og minnkar þá haustlitadýrðin samhliða því.
Mynd: Kadin Bieberich

Hér sjáum við akarn af skarlatseik (Q. coccinea) sem flaut. Í þessu tilfelli var það ekki ofþornað, heldur hafði greinilega rotnað.
Mynd: Kristján Friðbertsson

Skarlatseik (Q. coccinea) er ein þeirra eikartegunda sem sýna hvað fegurstu haustlitina.
Mynd: Gilbert Buscaglia

Þessi sumareik (Q. robur) dvelur í garði í Reykjavík. Sáð var fyrir henni þar úr ensku akarni, árið 1986.
Mynd: Sigrún Ása Sturludóttir — Þessi sumareik (Q. robur) dvelur í garði í Reykjavík. Sáð var fyrir henni þar úr ensku akarni, árið 1986 og var hún um 4m há 2021.
Mynd: Sigrún Ása Sturludóttir

Í Borgarfirði má finna sumareik (Q. robur) sem keypt var árið 1994, þá 50cm há. Sú var reglulega nöguð niður af sauðfé, en náði sér á strik. Sumarið 2021 myndaði hún sín eigin akörn, eins og sjá má á þessari mynd sem tekin var þann 25.ágúst. Ekki er þó reiknað með að akörnin hafi náð að þroskast.
Mynd: Sigrún Ása Sturludóttir

Á söndum Rangárvalla má finna nokkrar sumareikur (Q. robur) sem sáð var fyrir ca 2015 undir plasti, með akörnum frá Stokkhólmi. Plantað út í ca 30cm hæð.
Mynd: Benedikt Benediktsson

Sumareik á sínu fyrsta sumri í rýrum lyngmóa, í innsveitum Skagafjarðar. Tekur sig vel út innan um fjalldrapa, kornsúrur og berjalyng, en ef allt gengur vel, vex hún með tímanum þeim vel yfir höfuð.
Mynd: Höskuldur Þórhallsson

Hér fer ekkert á milli mála (að hausti til) hverjar þessara eru rauðeik (Q. rubra).
Mynd: Aðalsteinn Sigurgeirsson

Höf. Kristján Friðbertsson (ritað feb.’22)

Nokkrir punktar um ræktun á eik við íslenskar aðstæður

Rétt er að taka fram að m.a. Aðalsteinn Sigurgeirsson hjá Skógræktinni, meðlimir Trjáræktarklúbbsins, ásamt ýmsum ársritum G.Í. eiga heiðurinn, beint og óbeint, af sumu því sem hér kemur fram. Eins er öllum þeim sem aðstoðuðu við upplýsingaleit, sem og þeim sem leyfðu myndbirtingar kærlega þakkað fyrir.

Upphafið

Áskotnist þér akarn, sem líf innan hnotu geymir, þarf strax að hafa nokkra hluti í huga. Lífið sem um ræðir, er í formi fósturs, sem allajafna deyr við of mikinn þurrk. Sama getur gerst við of mikið frost, sem og alltof háan hita, auk þess að geta myglað standi þau of lengi í blautum vatnspolli. Þetta er semsagt óvenju viðkvæmt fræ, af trjáfræi að vera. Það er skammlíft og geymist illa. Svipað á við um beyki (enda náskylt) og ýmsar aðrar hnotur og stór fræ. Fræin virðast kannski sumum sérlega sterk að sjá, en það sem inni býr er afar viðkvæmt. Innlent fræ af þessum tegundum er ekki til. Erlent fræ tekur tíma að komast til landsins og getur lent í mjög óhagstæðum aðstæðum á leiðinni, sem geta t.d. þurrkað það upp eða látið það spíra og skemmast. Lykilatriði er því alltaf að koma því sem fyrst í mold, eða sambærilegar aðstæður.

Sé ennþá eitthvað áfast, svosem greinarbútur, lauf eða „hatturinn“ sem hélt akarninu hangandi, er best að fjarlægja það. Keypt fræ er oftast laust við viðbótar rusl, en þó tíðkast stundum að selja þau ódýrar enn með hattinn á. Hatturinn getur þó hindrað spírun ef hann er fastur á og orsakað mjög lágt spírunarhlutfall. Mygla getur komið utan á akarnið og hana er best að þrífa af strax. Hafi það spírað og spíran byrjuð að þorna eða rotna er ekki endilega öll nótt úti, því í sumum tilfellum getur fóstrið náð að senda út nýja spíru. Hafi maður einungis örfá akörn, er um að gera að prófa að setja þessi niður einnig upp á von og óvon. Hafi maður mikið magn, er hins vegar einfaldast að henda þessum strax.

Akarnið þarf helst að skola vel, svo það sé síður líklegt að bera með sér eitthvað óvænt t.d. í jarðvegsryki sem kann að vera utan á því. Gott er að setja það svo í skál með vatni á stofuhita í ca sólarhring. Þetta er raunar algengt með öll stærri trjáfræ. Vatnsbaðið hjálpar til við að ná upp rakatapi. Þegar komið er að því að taka það úr vatnsbaðinu, er almennt hægt að reikna með að þau sem hafa sokkið séu í heilu lagi og góð og gild, en þau sem fljóti enn séu líklega ónýt. Í sumum tilfellum geta fljótandi akörn samt spírað, t.d. er það nokkuð algengt með fjaðureik (Q. macrocarpa). Að öllu jöfnu eru þau þó fjarlægð. Þessi stóru fræ er gott að hafa ekki lengur í vatnsbaði en sólarhringinn, til að auka ekki að óþörfu mygluhættu.

Þessi fljótandi gætu jafnvel hafa orðið einhverju kvikindi að bráð, sem við viljum ekki fá í ræktunina okkar, svo það er ekki verra að opna skelina varlega og farga slíku, eða setja ónýtu akörnin í sjóðandi vatn eða heitan ofn til að ganga af mögulegu lífi dauðu. Líkurnar á því að akörn séu skemmd, beri með sér pöddur eða sýkingar aukast mjög hratt með hverjum deginum sem akarnið liggur á jörðu. Því skal forðast að safna akörnum sem legið hafa lengi og forðast öll akörn sem hafa á sér göt. Samasem merki er oft á milli þess að gat sé á akarni og að það sé ónýtt. Lítið kringlótt gat, er líklegast til að vera eftir litlar bjöllulirfur. Engan langar að bæta í skaðvaldaflóruna hér á landi. Ef þið eruð á annað borð að taka með ykkur akörn að utan skal að lágmarki passa að skoða þau vel og vandlega, taka bara þau sem best líta út og hreinsa þau vel og vandlega strax, áður en heim er komið. Eins er alltaf mælt með að kynna sér gildandi reglur og löggjöf hverju sinni, varðandi söfnun og innflutning á fræi og að sjálfsögðu að fara eftir þeim jafnt í hinu erlenda landi, sem og við heimkomu, okkur öllum til heilla.

Hvað svo?

Sumir setja akörnin þvínæst í ísskápinn, í plastpoka með t.d. smávegis af blautum eldhúspappír eða jafnvel pottamold og fylgjast með þeim þar. Þá er hægt að taka jafnóðum þau akörn sem byrja að spíra og setja þau í pott. Þannig er hægt að vera viss um að einungis spírandi akörn fari í pottana. Ekki þurfa þó öll akörn kuldameðhöndlun til að spíra og sum geta spírað við mjög lágan hita. Því er kuldameðhöndlun í ísskáp oftast óþörf með þessi fræ, nema þá helst ef ekki er hægt að koma þeim strax í mold. Eins má þá ekki tefjast að taka akörnin þegar þau byrja að spíra, því annars er hætt við að rótin fari að rotna og fylgjast þarf með myglu og þrífa hana burt ef hún fer að myndast. Raunar er ekki verra að hleypa smá lofti í pokann inn á milli.

Eikur senda fyrst út rótina og koma henni fyrir, áður en þau senda út stilkinn sem vex ofanjarðar. Þessi rót vill fara nokkuð djúpt. Algengt er að akörn sendi niður stólparót sem er á milli 20-30cm að lengd. Sé rótin lengri en sem nemur dýpt ræktunaríláts, fer hún að vaxa í boga eða hring. Þegar um ræðir stólparót, er það slæmt. Slíkt getur valdið vandræðum síðarmeir og jafnvel drepið tréð óvænt mörgum árum, jafnvel fáeinum áratugum, síðar. Við viljum því fyrir alla muni forðast slíkt.

Því er mælt með að nota ekki sáðbakka, eða grunna potta, þegar eikur eru ræktaðar, sé ætlunin að halda stólparótinni óskertri. Fyrir slíkt þarf dýptin helst að vera a.m.k. 20cm og notast því margir við svokallaða rósapotta. Í hallæri geta 1L mjólkurfernur sloppið til, svo lengi sem vatn rennur vel niður úr botninum.

Snúningsrót getur einnig komið upp ef plantan er of lengi í sama pottinum og því er oft ráðlegt að skipta upp um pottastærð árlega. Nota skal þann jarðveg sem í boði er, en ágætt ef hann er ekki of þéttur. Almennt séð er loftrík mold talin betri en sú sem of smákornótt og þétt er.

Hér er rétt að staldra aðeins við og taka smá hliðarspor.
Í vaxandi mæli notar fólk ekki djúpa potta. Í staðinn er akarnið tekið þegar það er byrjað að spíra og vaxtarbroddurinn klipptur af spírunni. Eftir atvikum t.d. síðasti 0,5-1cm, en passa að alltaf sé einhver bútur eftir útúr akarninu. Það sem þá gerist, er að plantan myndar mikið af hliðarrótum í stað þess að eyða allri orku í stólparótina. Þetta gefur betri og þolnari rótarmassa, sem m.a. aðlagast betur nýjum aðstæðum við gróðursetningu. Vilji fólk taka þetta alla leið, er plantan alin upp ýmist í svokölluðum „air pruning“ pottum, eða þartilgerðum beðum.

Hugsunin er sú að stólparótin hjálpi ungri plöntu fyrstu 2 árin, ef hún fer beint í jörð. Verði plantan þennan sama tíma, jafnvel lengur, í umönnun sé hvort eð er passað nægilega upp á vökvun og næringu. Eftir þessi 2 ár sé stólparótin ekki lengur eins mikilvæg aðstoð fyrir plöntuna og getur hreinlega orðið til vandræða, sbr ef hún fer að vaxa í hring o.þ.h. auk þess sem að hún gerir trjáplöntuna viðkvæmari fyrir raski. Með því að stytta hana snemma, verður hún síður til vandræða og plantan setur aukinn kraft í að mynda hliðarrætur í staðinn.

Akörn eru vanalega sett liggjandi rétt undir moldaryfirborðið í ræktunarpotti. Hægt er að setja þau 1-2cm dýpra til að verja þau örlítið betur frosti og vindum, eða hafa þau ofan á moldinni ef potturinn er þegar á vel vörðum og músaheldnum stað. Kosturinn við að hafa þau ofan á moldinni, þar sem hægt er, er m.a. að þá er hægt að sjá glytta í rótarspíruna til staðfestingar þess að spírun sé hafin, auk þess að þá getur rótin notað alla dýpt pottsins.

Best er að setja akörnin beint í mold strax að hausti. Geyma pottana á svölum en frostlausum (og músaheldnum!) stað. Leyfa þeim svo að spíra á eðlilegum tíma þegar nær dregur vori. Sé það ekki í boði, er hægt að leyfa pottinum að standa inni við stofuhita, en þá þarf að passa að plantan fái nægt sólarljós þegar hún byrjar að gægjast uppúr jarðveginum. Í báðum tilfellum þarf að passa að halda moldinni rakri allan tímann. Passið ykkur sérstaklega á því að rök mold er alls ekki það sama og blaut mold. Þó fræin þurfi raka, geta þau myglað liggi þau of lengi í bleytu. Umhleypingasamur íslenskur vetur getur valdið vandræðum hér, ekki bara að akörnin liggi þá lengi í vetrarblautum jarðvegi, heldur geta akörn byrjað að spíra í hlýindaskeiði að vetri. Í sumum tilfellum getur hart frost í framhaldinu farið illa með þau og jafnvel drepið plöntuna. Akörn í mold þola flest eitthvað vægt frost til skamms tíma, en áskjósanlegast er að þau séu á frostlausum stað í upphafi.

Rétt er að setja smá fyrirvara hér, því akörn mismunandi eikartegunda geta haft aðeins breytilegar kröfur. Sumar vilja helst spíra strax að hausti ef þær geta, á meðan aðrar vilja ekki spíra fyrr en næsta vor, eftir kuldatímabil. Eins er ágætt að setja 2-3 akörn sömu tegundar saman í pott, því alls óvíst er að þau muni öll spíra. Ef fleiri en eitt spíra í sama potti, er fínt að leyfa þeim að koma sér fyrir fyrsta árið þannig, en skipta þeim í sitt hvorn pottinn vorið eftir.

Fyrstu árin

„Fyrsta sumarið þarf að gæta vel að vökvun (að ungu plönturnar þorni ekki) og öðru hvoru að sjá þeim fyrir næringarefnum með því að vökva með áburðarblöndu. Eikur eru, líkt og flestar trjátegundir, háðar sambýli við svepprótartegundir sem efla þrótt og bæta lífslíkur þeirra á foldu. Þær svepprætur eru gjarnan sérhæfðar að eik og eru þær tegundir sveppróta óalgengar í íslenskri náttúru (enda eikur hér sjaldséðar). Á Mógilsá vaxa nú víða eikur sem sáð var til haustið 2013 og gróðursettar á árunum 2016-17. Þær plöntur voru allar smitaðar með svepprót á gróðrarstöðvarstigi. Vilji fólk tryggja svepprotarsmit eikanna sinna, er velkomið að sækja sér smit í jarðveginum næst þessum plöntum.

Reynslan sýnir hérlendis, að eikum er mjög hætt við rótarkali að vetri ef plöntur eru látnar standa úti í pottum, berskjaldaðar fyrir frosti. Til að draga úr líkunum á slíku rótarkali, eru eikurnar best geymdar yfir veturinn í köldu og frostfríu gróðurhúsi. Ef sá kostur er ekki fyrir hendi, er betra að taka eikurnar úr pottunum tímabundið og gróðursetja í skjólgóðum garði. Enn betri aðferð við yfirvetrun er að grafa grunna gröf (0,5 m djúpa), leggja plönturnar láréttar í „gröfina“, þekja þær með dagblöðum og síðan jarðvegi. Að vori, þegar frosthættan er liðin í maímánuði og frost farið úr jörðu, þarf að taka upp plönturnar og færa aftur í pottana.“ (Aðalsteinn Sigurgeirsson)

Við þetta má bæta að eikur ná ekki upp fullu frostþoli fyrstu 2 ár ævinnar og þar að auki er frostþol róta ávallt miklu minna en frostþol ofanvaxtar.

Staðarval

„Þegar eikarplantna er orðin 2-3 ára frá sáningu, er óhætt að gróðursetja hana á varanlegan ræktunarstað. Eikur eru nægjusamar og þurfa ekki vildarland, frjósaman jarðveg né mikið skjól. Sjálfur hefi ég gróðursett eik á örfoka sand og á gróðursnauða mela á Suður- og Suðvesturlandi og eru flestar þær eikur enn við sæmilega heilsu, fimm árum síðar, þó vöxturinn sé enn hægur. Vöxturinn verður engu að síður betri ef fyrir hendi er eitthvert skjól, t.d. af mannhæðarháu birki eða víðiskjólbeltum. Eikur eru fremur ljóskrefjandi og þola illa að vaxa í skugga annarra trjátegunda. Í öllum löndum þar sem eik er ræktuð er reynslan sú, að eikarskógrækt er þolinmæðisverk. Eikur fara sér hægt fyrstu áratugina, en verða gömul og stórvaxin.“ (Aðalsteinn Sigurgeirsson)

Reikna má með að eikur sem fara í jörð smávaxnar á Íslandi verði mjög lengi smávaxnar og því oft skynsamlegt að ná þeim upp fyrir a.m.k. 1m hæð fyrst vilji maður síður hafa þær lengi litlar.

Eikur á Íslandi

Eikartré finnast víða um heim, enda á milli 400-600 tegundir (eftir því hvaða skilgreiningar eru notaðar) sem aðlagaðar eru að hinum ýmsu aðstæðum. Nefna má rauðeik (Q. rubra) og skarlatseik (Q. coccinea) sem 2 dæmi um eikur með sérlega fallega haustliti. Margar eikartegundir eru þó að mestu lausar við haustliti, nema mögulega fyrstu árin, en sumar hanga á laufunum langt frameftir vetri og aðrar eru jafnvel sígrænar.

Mesta tegundafjölbreytni af eik er að finna í Norður-Ameríku og innan hennar sérstaklega í Mexíkó. Þrátt fyrir allan þennan fjölda og þann mikla fjölbreytileika sem þar finnst, eru ekki margar tegundir sem sýnt hafa fram á að þær geti vaxið hér. Kannski ekki að furða, þar sem eikur kjósa oftast hlý sumur, en hér á Íslandi erum við nokkuð sér á báti með okkar stuttu og köldu sumur.

Talandi um aðlögun, það er ekki bara tegundin sem skiptir máli, heldur hver uppruninn er lengra aftur í tímann. Til einföldunar má segja að akörn af eikum sem vaxið hafa kynslóð eftir kynslóð á köldum svæðum, séu líklegri til að standa sig betur hér á landi en þau sem safnað var á hitabeltisslóðum. Akörn upprunnin frá Kanada eða nyrðstu hlutum Bandaríkjanna, Finnlandi og Noregi hafa gefið ágæta raun, en ekki skal þó útiloka akörn upprunnin sunnar.

Meðal tegunda sem hefur eitthvað að ráði verið reynt við að rækta úr akörnum undanfarin ár má nefna Q. robur (sumareik/stilkeik), Q. petraea (vetrareik), Q. rubra (rauðeik) og Q. macrocarpa (fjaðureik). Hefur árangur verið ansi misjafn og algengara er að illa gangi en vel, en helsti samnefnarinn þó að allt gengur þetta afar hægt. Mesta reynslan er komin á sumareikina, en af einhverjum ástæðum gengur vetrareikin mun verr. Fjaðureikin er nýlega byrjuð að rata í prófanir svo vitað sé, en lofar góðu hingað til. Rauðeikin er svo þessara tegunda viðkvæmust og þarf því öllu betra skjól og hlýju en hinar. Það er því rétt að minna fólk á að hér er um að ræða langtíma verkefni og rétt að búast við afföllum, en vonandi upplifa barnabörnin dag einn stórar og fallegar eikur á Íslandi. Enda er nú verið að gróðursetja eikur í meira magni en áður, um land allt, jafnt í görðum sem skógum, söndum sem lyngmóum.

Í Reykjavík finnst amk ein eik sem heldur upp á hálfrar aldar afmæli þetta árið (2022). Akarnið kom frá Svíþjóð og mældist eikin 8,6m árið 2020, hafandi þá hækkað um 2,3m síðan 2009. Þegar þetta er skrifað telst hún hæsta eik Íslands. Ekki mikið yngri er eik að Hafnarstræti, Akureyri, sem var komin á sjöunda meter í kringum fertugsafmælið. Spennandi verður að fylgjast með þessum eikum áfram næstu árhundruð.

Rétt er að nefna skrif Sigurðar Þórðarsonar í Skógræktarritið. Hann hefur verið að skrá hæð hinna ýmsu eikartrjáa á landinu og vill eflaust heyra frá ykkur, ef þið eruð með eik sem farin er að ná einhverri hæð. Mælingin á hæstu eik landsins er einmitt frá honum kominn. Sjálfur er hann með 26 ára gamla danska sumareik sem dafnar vel í garði hans á höfuðborgarsvæðinu, en pólskar eikur nokkrum árum yngri áttu skv honum mun erfiðara uppdráttar þar til nýlega.

Muninn á því hvaðan akörnin eru ættuð hef ég einnig séð í sumareikum sem ég ræktaði og ættaðar eru frá Ungverjalandi. Þeim líður ágætlega og kal er ekki mikið, en þær haldast afar smávaxnar enn, þrátt fyrir að vera um 10 ára að aldri. Að því sögðu, þá óx eikin fimmtuga lítið sem ekkert fyrstu 10 árin, en sumarin 1972-1982 voru nú líklega heldur kaldari en 2011-2021.

Beinsáning og innfluttar plöntur

Undanfarin ár hefur eitthvað verið um það að innfluttar eikur hafi sést í gróðrarstöðvum og plöntusölum. Hefur þar helst verið um að ræða svokallaða sumareik (Quercus robur), oft frá danmörku. Við réttar aðstæður virðist hún ganga ágætlega og reikna má með að jarðvegurinn sem þeim fylgir sé þegar smitaður af hjálplegri svepprót, sem gagnast getur einnig öðrum eikum. Gróðrarstöðvar hafa þó einnig verið að rækta sjálfar upp af akörnum og hefur t.d. Nátthagi verið duglegur að rækta úr akörnum frá Noregi. Tvær eikur þaðan voru gróðursettar á Skógarströnd árið 2005, þá 75cm háar og hafa dafnað vel síðan, komnar um og yfir 3,5m. Þær eru síður en svo einsdæmi.

Í rýran lyngmóa í innsveitum Skagafjarðar sáði Höskuldur Þórhallsson nokkrum akörnum frá Uppsölum í Svíþjóð haustið 2020. Færðust afkvæmin því um 6 breiddargráður frá móðurtrénu, úr 59 gráðum í 65 gráður Norður. Upplifa líklega ekki svo ósvipaðan vetur á báðum stöðum, þótt mikill munur sé hvað sumarhita varðar.

Sumarið 2021 var svo 4 plöntur af sumareik að finna, sem sprottið höfðu úr akörnum þessum (sjá mynd). Sem betur fer hefur það landsvæði verið friðað fyrir beit síðan 2007 og gætu þessar ungplöntur því átt ágætis möguleika á að koma sér fyrir. Dæmi m.a. einmitt af Norðurlandi og Vesturlandi hafa sýnt að erfitt er að rækta upp eik þar sem sauðfé er annars vegar. Það nagar ungplönturnar niður í rót og þær einfaldlega drepast. Raunar geta kanínur einnig verið skaðvaldar í eikarræktun og rétt að hafa dýralífið í huga þegar gróðursett er, jafnt við staðarval, sem og mögulegar varnir.

Annað sem þarf að hafa í huga, er að setja akörnin ekki á svo þurran stað að þau þorni auðveldlega yfir veturinn, eða svo kaldan stað að frostið gangi af þeim dauðum. Auðvitað geta vorfrost líka valdið vandræðum. Hreinn Óskarsson hefur reynt sáningu á eik beint í gamla foksanda á Rangárvöllum. Skemmst er frá því að segja að það gekk einfaldlega ekki upp. Bæði árin sem þetta var reynt, voru sérlega köld vor á svæðinu, sem hefur þá mögulega haft áhrif, en eins getur einfaldlega verið að akörnin (eða spírurnar úr þeim) hafi hreinlega þornað eða lent í of miklu frosti yfir veturinn. 5 stiga frost er oft nefnt sem viðmið fyrir frostþol ýmissa akarna, en því til viðbótar kemur svo einangrunargildi jarðvegs. Sandurinn telst þó ekki einangrandi og kólnar því mun meira og hraðar grunnt undir sandinum, en grunnt undir garðmold. Garðmoldin hefur því virkað betur fyrir hann og haldið betur bæði hita og raka, því í garði á Selfossi tókst honum að fá nokkrar eikur úr beinsáningu haustið 2018, sem lifa enn.

Hreinn varpaði því fram að mögulega myndi ganga betur á söndunum, með því að setja sæmilega þykkt heymoð yfir akörnin og væri áhugavert ef slíkt verður síðar reynt. Eins benti hann á varðandi músagang, að skv sænsku doktorsverkefni er minkaskítur áhrifaríkasta músafælan þegar kemur að akörnum. Komist einhver yfir slíkt, er því vel þess virði að dreifa slíku þegar akörnum er sáð.

Íslensk akörn

Ekki er komið að því enn að við getum ræktað eikartré úr akörnum sem við söfnum hér á landi, en kannski er þess ekki svo langt að bíða. Sumareik í Borgarfirði myndaði aldinvísa haustið 2021, þó svo þeir hafi líklega ekki náð að þroskast. Reyndar er því ekki sé einu sinni vitað hvort um raunverulega frjóvgun hafi verið að ræða, eða geld aldin sem hefði því ekkert orðið úr. Sama saga á sér stað víðar á landinu og eftir því sem meira er plantað, aukast líkurnar á því að eftir eitt gott og langt sumar í náinni framtíð, getum við gengið um og týnt akörn af íslenskum eikum.

Með því að vera dugleg að prófa sífellt, en skynsamlega, nýjar tegundir á nýjum stöðum eða með annan uppruna, aukast líkurnar á að vel gangi á endanum. Það á auðvitað við um eikur eins og aðrar plöntur. Sé upplýsingum um þessar prófanir okkar haldið til haga, lærum við af þeim og finnum líka vonandi heppilegasta fræupprunann með tímanum. Sérstaklega nytsamlegt er að halda utan um helstu atriði, svosem uppruna akarna/plantna og þau atriði sem gætu hafa verið frábrugðin, varðandi meðhöndlun eða ræktun plöntunnar. Með því að vera dugleg að deila upplýsingum með hvort öðru, t.d. með skrifum í garðyrkju og skógræktarrit, eða jafnvel bara á facebook síðu Trjáræktarklúbbsins og álíka, skráist líka þekking sem hægt er að leita til síðar.

Frekari Fróðleikur

https://www.bbl.is/frettir/fraedsluhornid/nu-eiga-eikur-leikinn

http://www.euforgen.org/species/quercus-robur

https://www.kjarnaskogur.is/post/eikurnar-a-akureyri

https://www.skogur.is/is/nyskograekt/trjategundir-og-trjaheilsa/lauftre/eikartegundir

https://www.woodlandtrust.org.uk/trees-woods-and-wildlife/british-trees/oak-tree-wildlife/

Nokkrar frægar eikur:

https://en.wikipedia.org/wiki/Emancipation_Oak

https://en.wikipedia.org/wiki/Bowthorpe_Oak

https://en.wikipedia.org/wiki/Seven_Sisters_Oak

Posted on 3. apríl, 202117. október, 2023 by Kristján Friðbertsson

Hefur þú séð apann í Japan? (Hluti 4 af 4)

Stiklur úr japanskri menningu

Í fyrri hlutum höfum við fjallað m.a. um mismunandi tegundir japanskra garða, ásamt plöntum o.fl. sem þar leynast. Ýmislegt má finna í menningu japanskrar þjóðar, sem hefur ratað yfir í garðmenninguna. Sumt sem finnst í görðum í dag er einfalt skraut á meðan annað hefur dýpri merkingu eða sögu bakvið sig. Nefnum því örfá atriði hér til glöggvunar fyrir áhugasama.

Tsukubai – handlaugin.
Handlaug úr steini er nauðsyn við helga staði líkt og búddahof, en ekki síður í hefðbundnum te görðum. (Þar eru bæði garðurinn og teið hefðbundið). Tilgangurinn er hreinsunar ritúal. Nútíma útgáfan er líklega sprittbrúsi úr plasti við innganginn, en þar hefur ekki alveg sama sjarmann.

Tome Ishi / Sekimori ishi – hinn bundni steinn.
Sjáir þú bundin stein liggjandi á stiklu eða gangvegi, er það merki um að hér skuli ekki fara. Í tegarði getur þetta þýtt að prívat te athöfn sé í gangi sem ekki megi trufla. Í garði með hvíldar og hugleiðslurými þýðir þetta á svipaðan hátt að rýmið sé upptekið. Í öðrum tilfellum getur þetta þýtt hinar ýmsu útgáfur af „ekki koma hingað“, „lokað“, „óviðkomandi aðgangur bannaður“, og öðrum álíka skilaboðum. Fyrir vikið er einnig hægt að nota þá til að vísa gestum veginn, einfaldlega með því að setja slíka steina á hvern þann nýja stíg sem hægt væri að fara, sem ekki á að fylgja.

Japanese stone lantern (toro) – ljóskerið.
Ljóskerin fundu sér leið úr búddískum hofum í heimilisgarða fyrir meira en þúsund árum og geta verið úr málmi, steini eða tré. Í kringum 16. öldina fóru þau að vera nokkuð algeng í sérstökum viðhafnar görðum fyrir te drykkju, en voru þá komin í eins konar skraut hlutverk. Slíku hlutverki sinna þau enn í dag og sjást oft nærri stígum, vatni eða byggingum.

Ljósker í garði Derek Mundell í Kópavogi og Kyoto Garden í London. Mynd: Kristján Friðbertsson

Shimenawa – hið helga reipi.
Slíkt getur táknað helgan stað, eða verið sett upp til að halda illum öndum burt. Engum sögum fer þó af því hvort sérstök reipi eru notuð fyrir álftir og gæsir einnig, eða bara fyrir illar endur. Bundið utan um tré eða jafnvel stein, er það merki um að hinn bundni hlutur innihaldi anda og er ýmist þar til að halda þeim bundnum inni, eða sem viðvörun til annarra að fara varlega. Að fella slíkt tré er talið færa viðkomandi afar mikla ógæfu.

Shishiodoshi – dýrafælan.
Ein tegund dýrafælu Í japönskum görðum nefnist Sozu og er vatnsknúin. Bambusrör hleypir hægt rennandi vatni í gegnum sig. Vatnið lendir á öðru bambusröri og fyllir það nægilega til að færa þyngdarpunktinn, svo rörið skelli niður á stein, tæmist af vatninu og myndi hljóð. Hljóðið rýfur þögnina í friðsælum garði, en er til þess gert að fæla burt hin ýmsu jórturdýr sem gætu viljað naga gróðurinn. Sozu fylgir oft japönsku þema í görðum, óháð því hvort það er í notkun eða ekki.

Jizo – verndarinn.
Jizo er guðleg vera, oftast í formi munks, í búddískum kenningum Austur-Asíu og raunar einnig Daóisma. Íbúar hins neðra eru á hans ábyrgðarsviði og þó hann eigi það til að draga fólk á hárinu upp úr pottum helvítis, ef það átti ekkert erindi þangað, er hann almennt séð álitinn frekar ógnvekjandi. Í Japan tíðkaðist sem dæmi að leggja konur ávallt til hinstu hvílu með sítt hár, svo Jizo gæti nú dregið þær upp á hárinu, ef þær skyldu óvart lenda í áðurnefndum pottum.

Japönum leist nú ekki nógu vel á svona ógnvekjandi veru og því breyttist Jizo aðeins í japanskri menningu. Þar launar hann alltaf greiðann, þeim sem koma vel fram við hann og varð sérstakur verndari barna og ferðalanga. Ófædd börn á ferðalagi til lífs, sem og sálir barna sem andast á undan foreldrum sínum, eru einnig á hans sviði. Fyrir vikið má oft sjá styttur af Jizo í barnaklæðum, eða með slík klæði og leikföng, jafnvel sælgæti sér við hlið. Af því hann launar alltaf greiðann, er fólk duglegt að færa honum litlar fórnir, börnum til verndar. Einnig sést hann oft með rauð klæði, en rauður litur ver gegn illum öflum, í Japanskri menningu.

Japanskur Jizo er því friðsæll, góður, hugulsamur, hjálpsamur og vinsæll. Hann getur verið táknaður á ýmsan máta, en á nýlegri japönskum myndum og styttum er hann oftast frekar lítill og krúttlegur. Sem gerir hann auðvitað bara að enn betri viðbót í japanska garðinn.

Dr. Gunnellu Þorgeirsdóttur eru færðar þakkir fyrir aðstoðina. Harald Schaller (www.instagram.com/jadzia79) eru færðar þakkir fyrir að leyfa afnot af myndum sínum, en af myndunum að ofan eru einungis ljóskersmyndirnar höfundar. Fyrri tekin í garði Derek Mundell í Kópavogi, síðari í Kyoto Garden, London.

Vonandi hafið þið notið þessarar litlu fræðslu um nokkra þætti japanskra garða. Hér í lokin smellum við svo nokkrum myndum sem við vorum að spara… 😉 Mæli með að smella á hverja og eina til að sjá þær í fullri stærð – gildir reyndar um flestar myndir í þessum greinaflokki.

Kyoto, fyrrum höfuðborg Japan, hýsir marga fallega hefðbundna garða. Þessi mynd var tekin í garði sem var gjöf frá Kyoto til London og fagnar vináttu landanna. Sá finnst í Holland Park, London og er hannaður sem „rölt garður“. Myndlíkingarnar finnast líka víða í hönnuninni og má nefna sem dæmi að þriggja þrepa fossinn er líking fyrir brött fjöll og djúp gil, en tjörnin vísar til hafsins. Mynd: Kristján Friðbertsson

Posted on 1. apríl, 202117. október, 2023 by Kristján Friðbertsson

Hefur þú séð apann í Japan? (Hluti 3 af 4)

Kúrileyjakirsið (Prunus kurilensis ‘Ruby’) blómstrar hér fyrir okkur í garði höfundar, en hægra megin er stórkostleg blanda af rauðum japanshlyn og stórbrotnu broddgreni yrki (Picea pungens ‘Glauca Pendula’) í garði Jim Singer í Washington. With great thanks to Jim Singer for providing us with this photo.

Í hluta 2 vorum við byrjuð að skoða plöntur í japanska garðinn. Höldum því áfram hér, en breytum aðeins til.

Hvað ef ég vil meiri trénun?

Áðurnefndar Kúrileyjar eru upprunastaður kúrileyjakirsis (Prunus kurilensis). Af hinu ýmsa skraut- eða rósakirsi er það án nokkurs vafa kúrileyjakirsið „Ruby“ sem hefur staðið sig langbest hér á landi, þakið sínum fallega bleiku blómum á vorin. Japan er jú þekkt fyrir blómstrandi kirsi og því afar viðeigandi að hafa eitt eða fleiri í garðinum. Stærstu samplöntun þeirra hér á landi er eflaust að finna í Hljómskálagarðinum, Reykjavík. Þar var 50 trjám plantað fyrir áratug, gjöf frá Japansk-íslenska/Íslensk -japanska félaginu.

Innan sömu ættar finnum við blóðhegg, virginíuhegg og næfurhegg, sem hver um sig gefur ýmist fagra blómgun, litbrigði í laufi eða myndarlegan stofn. Í hindarætt finnum við ilmkórónu, stjörnuhrjúf og ættingja þeirra. Litirnir sem þessar plöntur sýna við blómgun eru vanalega á skalanum hvítt til bleikt. Tónar sem eiga vel við í svona görðum.

Hjartatré og brauðtré (Cercidiphyllum japonicum og C. magnificum) eru fremur stórgerð og afar falleg tré sem tengja má við þema sem þetta. Sæmilega stórvaxið hjartatré og undir því vaxandi dverghjarta eða hjartablóm gæti verið hugmynd.

Japanshlynir eru auðvitað staðalbúnaður. Hin ýmsu yrki þeirra eru helst sameinuð af einkennandi blaðfegurð og oft úr nægu að velja þar, þó ekki sé alltaf mikið flutt inn landsins. Ísland er auðvitað ekki endilega heppilegasta loftslagið fyrir þá, en í miklu skjóli hafa þeir stundum náð að dafna ansi vel. Stór kostur er hvað þeir haldast flestir smávaxnir, en auðvitað hægt að hafa þar líka áhrif með vaxtamótun. Fleiri blaðfallega valkosti með fagra haustliti er auðvitað hægt að finna í reyniættinni (Sorbus). Nokkru Sunnan við Kúrileyjar finnum við svokallaðan ‚Dodong reyni‘ (Sorbus ‚Dodong‘), sem ásamt fjallareyni (Sorbus commixta) er gríðarlega fallegt tré með dáleiðandi haustliti. Rúbínreynir er farinn að sjást víðar, koparreynir er alltaf klassískur og gulu berin á Sorbus ‚Joseph Rock‘ eru sérlega fagurt skraut. Dvergreynir, með sín fallegu bleiku ber, er heppilegur með hinu smávaxna. Endilega kynnið ykkur fjölbreytnina í ættkvíslinni.

Samsetta myndin inniheldur súrkirsiberið ‚Montmorency‘ í garði höfundar, blóðhegg í Hlíðagarði, blómstrandi skrautepli í garði í Fossvogi og næfurhegg að vetri til í Meltungu, Kópavogi. Allt úr Prunus ættkvísl nema eplið.

Hrekkur þú við víða af kvíða?

Ekki á maður endilega von að rekast á umfjöllun um kvíða, þegar trjátegundir eru skoðaðar. Enda var það víst prentvilla og átti ekki að standa hrökk-kvíði, heldur hrökkvíði. Ágætis planta, en passar víðir í japansgarð?

Eitthvað sérlega smávaxið eins og finnavíðir (Salix x finnmarkia), fjallavíðir (Salix arctica) og grasvíðir (Salix herbacea) gæti komið vel út í eins konar landslagi hins smáa. Með steinum, mosa, vatni og jafnvel bonsai plöntum yfir sumarið.

Loðvíðir gæti mögulega skreytt garðinn á látlausan hátt, sé honum vel viðhaldið með klippingum. Héluvíðir (S. helvetica) ásamt kirjálavíði (S. rosmarinifolia) eru áhugaverðir, en hafa lítið verið í sölu undanfarið.

Af stærri plöntunum hafa lensuvíðir og jafnvel lækjar- og körfuvíðir sumpart austurlenskt yfirbragð. Það væri því hægt að hafa þá í huga, ekki síst í kringum tjarnir o.þ.h. Þeir virðast sem betur fer sleppa ágætlega frá helstu vandamálum víðitegunda undanfarið. Sé hugsað til lensulaga laufa, mætti raunar minnast á hafþyrni. Hann hefur fagurt útlit sem gæti virkað framandi í réttu umhverfi. Kallar þó á helst til mikið rótarskota viðhald í snyrtilegum heimilisgarði. Ekki skal þó útiloka birki.

Að eilífu grænt, amen.

Sígræn tré eru sívinsæl, ekki síst í görðum sem þessum. Lerki hefur oft mjög áhugaverðan karakter og sýnir grófan börkinn líkt og fölsuð skilríki, til að virðast eldri. Marþöll hefur einnig gríðarlega fallegan stofn þegar hún hefur náð ákveðnum aldri og ekki er greinavöxturinn og barrið síðra. Mikið er notað af furuættkvíslinni, en ekki er sjálfgefið að finna mikið tegundaúrval hér á landi. Aðgengi að nefndum yrkjum af furu, greni, þin og lerki takmarkast svo af því að ekki má flytja slík tré til landsins.

Við þurfum því að hafa í huga þegar við sjáum fallegar myndir að utan, hvernig við endursköpum fegurðina með öðrum tegundum eða mótunaraðferðum. Nú eða með því að verða okkur úti um fræ, ef plantan er annars lífvænleg hér.

Í æðislegum garði Sigríðar Óskar á Suðurlandinu má finna ansi margt úr hinu japanska þema. Stiklurnar á þessum stíg eru tréskífur og passa afar vel við þemað, ekki síður en stórir steinarnir. Hinn blómstrandi runni er Viburnum plicatum ‚Kilimanjaro‘.
Myndirnar eru Sigríðar og henni þakkað sérstaklega fyrir að leyfa afnot þeirra.

Dvergfura hentar oft í litla garða, en ýmsar stórgerðari tegundir finnast fyrir stærra pláss, eða til mótunar fyrir hið smáa. Lágvaxin og skriðul yrki af eini og ývið geta gefið fyllingu og þekju og fyrir hægvaxta tré má skoða balsamþin „nana“ og dverghvítgreni yrkin „Conica“ (grænt) og „Sander‘s Blue“ (blátt)

Raunar er orðið ágætis úrval af tegundum og yrkjum einis undanfarið, svo það er um að gera að skoða fjölbreytileikann þar. Gamall, stakur einir í garði getur auðveldlega verið fullkominn miðpunktur fyrir nýtt svæði með japansku ívafi.

Ég hvet áhugasama endilega til að kynna sér efnið nánar og heimsækja fagra japansgarða þegar tækifæri gefst. Í Bretlandi má finna marga japansgarða, m.a. Kyoto Garden í London, auk japansgarða í Kew Gardens. Frakkland býður t.d. upp á japansgarð í Grasagarði Efri-Bretaníu og aldargamli Clingendael garðurinn í Hollandi nýtur mikillar hylli. Í Bandaríkjunum má nefna grasagarðana í Chicago og Brooklyn, te garðinn í Golden Gate Park (San Francisco) og yndisfögru japansgarðana í Portland og Seattle. Endilega kynnið ykkur þá nánar.

Derek Mundell og Sigríður Ósk sem tóku á móti mér í yndislegum görðum sínum fá sérstakar þakkir, sem og Dr. Gunnella Þorgeirsdóttir fyrir aðstoðina varðandi japanska menningu. Sama gildir um þá sem lánuðu myndir, svo greinin mætti verða skýrari og fallegri og aðra sem veittu hjálparhönd. Í næsta (og síðasta) hluta tökum við smá hliðarskref og skoðum örfáa af þeim japönsku hlutum sem algengir eru í görðum með þessu þema. Einnig setjum við þar nokkrar fallegar myndir sem við geymdum fram í enda. Sem fyrr eru allar myndir höfundar, nema þar sem annað er tekið fram.

Örfá viðbótar meðmæli í lokin, en annars er um að gera að spyrja Google frænda:

Myndasafni Damien Douxchamps frá Japan er heldur betur hægt að mæla með:
https://damien.douxchamps.net/photo/japan/
Grasagarður Efri-Bretaníu í Frakklandi inniheldur 25 garða, þ.á.m. japanskan garð. Gaman er að fylgja Instagram síðu þeirra: https://www.instagram.com/parc_botanique_haute_bretagne/
Handbók um japansgarða má finna hér:
https://japanesegardening.org/handbook/
Monty Don‘s Japanese Gardens er svo tveggja sjónvarpsþátta umfjöllun sem er algert skylduáhorf, ef þið komist í þá og einnig var gefin út bók samhliða.

Þessi mynd úr garði Jim Singer sýnir ekki bara fallegar plöntur í japönsku þema, heldur einnig hvernig fyrrum grasflötin hefur breyst í græna á sem hlykkjast um garðinn. Grasið er þar allt í senn: stígur, afmörkun beða og fagurt skreytingarform. With great thanks to Jim Singer for providing us with this photo.

Í fögrum japansgarði Derek Mundell í Kópavogi vex þetta fallega mótaða síberíulerki. Nánar um það í annarri grein. Hér sjáum við einnig litla tjörn, því vatn og endurspeglun eru jú mikilvæg.

Posted on 30. mars, 202117. október, 2023 by Kristján Friðbertsson

Hefur þú séð apann í Japan? (Hluti 2 af 4)

Gott dæmi um notkun vatns, steina og gróðurs í garði við hof í Japan. Takið eftir eyjunni. Myndina tók Harald Schaller og eru honum færðar þakkir fyrir að leyfa afnot hennar.
www.instagram.com/jadzia79

Í fyrsta hluta kynntumst við nokkrum tegundum japanskra garða: https://gardurinn.is/hefur-thu-sed-apann-i-japan-hluti-1-af-3/ Nú byrjum við að skoða nokkra lykilþætti sem garður með japanskt þema gæti innihaldið.

Hvernig kenni ég Garðari japönsku?

Garðari? Vorum við ekki búin með þennan brandara? Duolingo appið er heppilegt til að kynna sér nokkur japönsk orð, en viljirðu draga japönsk áhrif inn í garðinn kemur ýmislegt til greina.

Steinar:

Stórir steinar í garðinum gætu orðið miðpunktur og táknað fjöll eða eyjur. Steinastiklur gætu jafnvel verið eins konar eyjur í garðinum.
Smáir, rúnnaðir steinar eru heppilegir í uppþornaðan árfarveg.
Niðurbrotnir steinar, í möl eða sand, geta verið myndlíking fyrir vatn.

Vatn:

Er lækur, tjörn, gosbrunnur eða jafnvel fuglabað nú þegar til staðar til að vinna með?
Rennandi lækur og litlir fossar eru oft betri en stórgerðir gosbrunnar.
Tjörn með gróðri og fiskum eða smágerð kyrrstöðulaug til endurspeglunar, jafnt á umhverfinu sem og eigin tilvist. Lítill steinn sem situr á diski, fullum af vatni, getur náð fram sömu hughrifum og stórt bjarg í miðri tjörn.

Eyjar gegna stóru hlutverki. Hvort sem er raunverulegar eyjar í stóru stöðuvatni, stórir steinar í lítilli tjörn eða á sandflæmi og jafnvel litlir runnar í eyjalíki. Ekki skrýtið að eyríkið Japan tengi sterkt við eyjar í sinni hönnun og nærumhverfi. Lítill Steinn (eða) Steinarr, á diski með vatni getur verið jafn áhrifaríkt og eyjar í tjörn. Hér sækjumst við oftar eftir því smávaxna sem líkir eftir því stóra.

Virðing japana fyrir því aldna er vel þekkt, enda tengir langur aldur betur við hið eilífa flæði tímans og tilverunnar. Gömul og stór tré geta því verið góður upphafspunktur eða ákveðin miðja í japönsku þema. Gróin tré í áhugaverðu formi, með mosa og fléttuvexti eða stórt lerkitré, svo dæmi séu tekin. Gott er að skoða það sem fyrir er og ákveða útfrá hvaða miðpunkti þú vilt vinna.

Í japan er hegri tákn hreinleika og tignarlegs útlits. Hann passaði svo vel inn í Kyoto garðinn að ég var viss um að hann hefði verið hannaður þangað inn frá fyrsta degi. Lifandi var hann þó og frjáls, þar sem hann skyndilega leit í kringum sig og flögraði aðeins um. Mæli með því að hafa gamlan trjástofn í garðinum til öryggis, ef hegri skyldi mæta á svæðið. Þeir flækjast jú til landsins í einhverju magni árlega.

Þarf ég að panta fullt af plöntum frá Japan?

Hvað viltu í raun og veru? Hefðbundið japanskt eða bara „austurlenskt yfirbragð“? Mun algengara og einfaldara er að vilja ákveðinn framandi anda Asíu í garðinn. Horfa svo til þess hvað skapar það útlit og þau hughrif sem við sækjumst eftir. Slík nálgun er líka skynsamlegri í langflestum tilfellum, enda afar misjafnt hvað er raunhæft við okkar aðstæður. Munum bara að taka tillit til þess hve mikil vinna fylgir hverri plöntu. Helst ætti „látlaust og róandi“ að óma reglulega í huganum þegar japanskur garður er skipulagður.

Burknar finna sér oft góðan stað og gott úrval til af þeim hér undanfarið, jafnvel „japansburknar“. Japanslyng (Pieris japonica) fæst líka stundum hér á landi. Árangur hefur verið misjafn, en sé þeim gefið gott skjól geta þau staðið sig ágætlega. Ýmsar brúskur/hostur passa mjög vel.

Sérlega viðeigandi gæti verið að hafa fallega bambusplöntu vaxandi í garðinum, en nánar um það í ítarlegum greinarflokki í Garðyrkjuritinu 2021.

Þekjuplöntur

Mosi passar oft vel, en vex hann vel við þínar aðstæður og færir þér gleði?
Nálapúði (Azorella trifurcata) getur þakið stóra steina á sólarsvæði mjög fallega.
Smávaxnir steinbrjótar (t.d. roðasteinbrjótur) og smávaxnir hnoðrar (t.d. helluhnoðri).
Hvað með blóðberg til að blanda íslenskum og japönskum áhrifum saman?

Rósir

Þetta er japansgarður, ekki rósagarður…

Virkilega, engar rósir?

Rósir eiga seint við í hefðbundnum japansgarði, þó hægt sé að finna þær í Japan.
Fallegar, klassískar bóndarósir geta þá frekar passað.

Lyngrósir

Já, svona rósir eiga klárlega heima þarna.
Velja saman góða blöndu af lyngrósum og gefa þeim pláss til að verða stórar og gamlar.
Minni garður (eða smávaxnara þema) horfir þá frekar á dverglyngrósir. Rhododendron impeditum, urðarlyngrós, o.þ.h.

Lyngrósin Ninotschka blómstrar fallega hjá lyngrósarsnillingunum Sólveigu og Óla.

Fyrir mitt leyti get ég – að öllum öðrum ólöstuðum – mælt með bæði faglegri ráðgjöf og góðu úrvali af lyngrósum stórum sem smáum í Nátthaga, Ölfusi, sem dæmi. En það er eins með allar þessar plöntur: hafið í huga hvað raunverulega passar við ykkar aðstæður í garðinum. Gott er að skoða víða og leita sér ráðgjafar. Sérstaklega að sumri til er hægt að finna ágætis úrval af plöntum ef fólk leggur á sig að leita. Þó auðvitað sé það misauðvelt eftir búsetu.

Í næsta hluta skoðum við svo enn feiri plöntur, sérstaklega tré.

(Allar myndir eru höfundar, nema þar sem annað er tekið fram.)

Posted on 28. maí, 202015. febrúar, 2021 by Vilhjálmur Sigurjónsson

BLÓMGUNARTÍMI SUMARBLÓMA – Blóm vikunnar með Gurrý

Sumarblóm í öllum regnbogans litum eru einmitt það sem við Íslendingar þörfnumst eftir grámuggu vetrarins. Fjöldi sumarblómategunda fer eflaust langt með að fylla hundraðið og þar af eru um 30 tegundir algengar í ræktun. Sameiginlegt einkenni sumarblóma er það að þetta eru plöntur sem lifa einungis eitt sumar í íslenskum görðum þótt þær séu margar hverjar fjölærar í heimkynnum sínum. Snemma vors er sáð til þessara tegunda, missnemma eftir því um hvaða tegund er að ræða. Forræktunartími, sá tími sem þarf að rækta plönturnar til að þær verði tilbúnar til útplöntunar að vori, er mislangur. Sumar tegundir þurfa langan ræktunartíma, t.d. stjúpur, ljónsmunni, meyjarblómi og silfurkambur en ef vel á að vera þarf að sá þeim í lok janúar – byrjun febrúar. Aðrar tegundir, eins og skrautnál, morgunfrú og paradísarblóm þurfa stutta forræktun, nóg er að sá til þeirra í byrjun apríl. Blómgunartími sumarblóma er mislangur. Með blómgunartíma er átt við tímann frá því fyrsta blómið lítur dagsins ljós þar til hinsta blómið er fallið. Flestir garðplöntuframleiðendur miða við það að blóm sumarblómanna nái að standa seinni hluta sumars og fram á haustið. Helgast það af því að garðeigendur vilja síður horfa upp á útblómstruð sumarblóm í görðum sínum um mitt sumar.

Nauðsynlegt er að þekkja vel til sumarblómategundanna og lengdar blómgunartíma þeirra. Stjúpur og fjólur standa mjög lengi í blóma, þær eru með fyrstu sumarblómunum sem byrja að blómstra á vorin og standa fram í frost á haustin. Þannig er blómgunartími þeirra 4-5 mánuðir og við góð skilyrði getur hann orðið enn lengri. Ljónsmunni sem sáð er til í byrjun febrúar byrjar að blómstra upp úr miðjum júní og stendur fram í september. Skrautnál byrjar að blómstra í lok maí og stendur fram í frost. Morgunfrú sem sáð er til í byrjun apríl byrjar ekki að blómstra fyrr en upp úr mánaðamótunum júní-júlí og stendur þá fram í september. Blómgunartími hennar er um 2 mánuðir. Brúðarauga blómstrar frá því snemma í júní og út ágúst. Blómgunartími brúðarauga er því um 3 mánuðir. Meyjarblómi er ein af þeim tegundum sem standa mjög lengi fram á haustið. Hann þarf langan forræktunartíma, fyrstu blómin láta sjá sig í lok júní-byrjun júlí og svo stendur hann álíka lengi og stjúpurnar fram á haustið.

Oft er hægt að kaupa blómstrandi sumarblóm eins og hengi-brúðarauga, dalíur og tóbakshorn upp úr miðjum apríl. Fyrir bráðláta sumardýrkendur eru þessar plöntur eins og vatn handa þyrstum manni. Þegar vorveðrið er milt og gott er ekkert að því að setja þessar plöntur beint út í garð en þó ber að hafa varann á sér og kippa þeim inn fyrir ef kólnar snögglega. Eins ættu menn að hafa í huga að þar sem blómgunartími plantna er ekki óendanlega langur getur verið að þessar tegundir klári sinn blómgunartíma á miðju sumri. Þá er um að gera að endurnýja í pottunum því fátt er sorglegri sjón en tómir blómapottar um hásumar.

Í stórum dráttum má skipta algengustu sumarblómum í flokka eftir blómgunartíma þannig:

4-5 mánuðir: Stjúpur, fjólur, meyjarblómi, skrautnál.

3-4 mánuðir: Brúðarauga, ljónsmunni, flauelisblóm, tóbakshorn, apablóm,

daggarbrá.

2-3 mánuðir: Fiðrildablóm, paradísarblóm, járnurt, dalíur, morgunfrú, hádegisblóm,

kornblóm, ilmskúfur.

Guðríður Helgadóttir, garðyrkjufræðingur

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 1998)

Posted on 21. maí, 202015. febrúar, 2021 by Vilhjálmur Sigurjónsson

Trillium – þristar – Blóm vikunnar með Gurrý

Þristar eða Trillium ættkvíslin eins og hún nefnist á latínu er ættkvísl um 40-50 tegunda plantna sem ættaðar eru frá N-Ameríku og Asíu. Ættkvíslin tilheyrir liljuætt, rétt eins og liljur og túlípanar.Þetta eru yfirleitt skógarbotnsplöntur sem blómstra snemma á vorin, áður en skógurinn laufgast og inngeislun sólar nær ekki niður á skógarbotninn. Þristarnir nýta sem sagt vorsólina til blómgunar.

Þristirnir mynda þykka jarðstöngla og er það sérstakt við þessar plöntur að utan um jarðstöngul þristanna vefjast pappírskennd blöð sem eru hin eiginlegu laufblöð plantnanna. Upp úr jarðstönglinum kemur svo blómstöngullinn og efst á honum er eitt blóm. Blómið er samsett úr þremur krónublöðum og þar fyrir neðan eru þrjú bikarblöð. Fyrir neðan blómið sjálft eru svo þrjú græn blöð sem flokkast ýmist sem háblöð eða reifablöð (nú verður maður að bregða undir sig betri fætinum í grasafræðinni svona í byrjun sumars) og þessi blöð ljóstillífa. Blómin eru ákaflega stór og áberandi og plönturnar sérstaklega fallegar á vorin þar sem þær stinga upp kollinum í laufskóginum. Blómin geta verið í ýmsum litum, frá hvítu yfir í bleikt og rautt og jafnvel í gulum eða grænleitum litum. Til eru tegundir sem blómstra tvílitum blómum.

Þristar eru dæmigerðar skógarbotnsplöntur í laufskógum. Þær vilja myldinn, loftríkan og næringarríkan jarðveg og hann verður jafnframt að vera hæfilega rakur. Í tempraða beltinu, en þaðan eru þristar ættaðir, eru vorin gjarnan hlý og vætusöm og slík veðrátta hentar þeim ákaflega vel.

Mjög auðvelt er að fjölga þristum með því að skipta jarðstönglunum niður en rétt er að fara frekar varlega í skiptinguna því það getur tekið plöntuna nokkurn tíma að jafna sig eftir slíkar aðfarir. Fræfjölgun er einnig möguleg en hún er tímafrek og fræið vandmeðfarið þannig að fyrri kosturinn er mun heppilegri. Þess má geta að í heimkynnum þrista sjá mýs og maurar um það að dreifa fræjum þristanna. Á fræjunum eru sérstök forðalíffæri sem eru sneisafull af næringarefnum sem maurar og mýs sækjast í. Maurarnir safna fræjunum saman, éta forðalíffærin og skilja svo fræin sjálf eftir eins og hvern annan úrgang. Fræin spíra svo í rólegheitunum og þannig dreifast þristategundirnar yfir stærra svæði en ella.

Víða er stranglega bannað að tína blóm af þristum vegna þess að blöðin þrjú á blómstönglinum eru eini möguleiki plöntunnar til að afla sér næringar. Plantan getur því hreinlega dáið eða að minnsta kosti þarf hún mörg ár til að jafna sig, gerist einhver gráðugur til blómanna.

Skógarþristur, Trillium grandiflorum, hefur verið ræktaður á Íslandi um árabil. Sýnir hann ágætis þrif, að minnsta kosti sunnanlands þar sem veðráttan er ekki ósvipuð og í heimkynnum plantnanna. Best er að gróðursetja skógarþrist í gisin trjábeð þar sem plönturnar njóta skjóls af trjánum og jarðvegurinn uppfyllir kröfur plantnanna. Skógarþristurinn blómstrar snjóhvítum blómum snemma á vorin og er auðveldur í ræktun.

Guðríður Helgadóttir, forstöðumaður starfs- og endurmenntunardeildar LbhÍ

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2007)

Posted on 14. maí, 202015. febrúar, 2021 by Vilhjálmur Sigurjónsson

Pöddulíf – Blóm vikunnar með Gurrý

Þegar vorar vaknar náttúran til lífsins eftir hressingarblund vetrarins. Tré, runnar og jurtir lifna, laukarnir blómstra og sólin skríður fram úr skýjaþykkninu. Sumarið er framundan, vonandi hlýtt, sólríkt og notalegt. Mannfólkið verður líka sprækara með vorinu og tekur til við að hirða garðana sína. Vorhreingerningin í garðinum er tekin í beinu framhaldi af vorhreingerningu íbúðarhússins. Íslendingar eru upp til hópa kattþrifnir og vilja hafa umhverfi sitt tandurhreint og snyrtilegt. Reyndar vilja sumir meina að þetta hreingerningaræði sé ekki eingöngu af hinu góða því aukna tíðni ofnæmis hjá íslenskum börnum megi meðal annars rekja til ofurþrifinna mæðra barnanna. Börnin komist ekki í tæri við ýmiss konar bakteríur þannig að ónæmiskerfi þeirra nái ekki að þroskast sem skyldi.

Svo virðist sem hreingerningaræðið sé komið út í garðana líka og að vissu leyti er það ágætt. Vel hirtir garðar þar sem tré og runnar eru klippt og snyrt og fjölærar plöntur bústnar og heilbrigðar og ekki vottar fyrir arfaklóm eru vissulega augnakonfekt. Slíkir garðar fylla þá, sem skoða þá, virðingu fyrir garðeigendunum því að grunnurinn að góðum garði er botnlaus vinna garðeigendanna. Góður garður krefst mikillar og stöðugrar umhirðu allt sumarið og talsverðrar umhyggju yfir veturinn. Það er því ekki undarlegt að fólk leiti allra leiða til að draga sem mest úr þessari vinnu. Fyrir nokkrum árum kom á markaðinn illgresiseitur sem er sáldrað yfir jarðveginn í trjá- og runnabeðum og hefur þau áhrif að illgresisfræ nær alls ekki að spíra. Efnið má alls ekki nota á beð sem inniheldur fjölærar plöntur og heldur ekki með öllum runnum. Eiturefni þetta á að brotna niður á tveimur til þremur árum og á að virka á illgresið allan tímann. Að niðurbrotstímanum liðnum þarf að sáldra aftur yfir beðin til að viðhalda vinnusparnaðinum. Þetta hefur svo sannarlega fallið í kramið hjá íslenskum garðeigendum og jafnvel um of því nokkuð hefur borið á því að eitrið sé notað árlega í trjá- og runnabeð. Nú er það svo að engar innlendar rannsóknir hafa verið gerðar á því hver raunverulegur niðurbrotstími þessa efnis er í íslenskum jarðvegi og sjálfsagt er niðurbrotstíminn háður hitastigi í jarðveginum. Hitastig í íslenskum jarðvegi er sennilega eitthvað lægra en jarðvegshitastig í nágrannalöndum okkar og því líklegt að niðurbrotstíminn sé eitthvað lengri hérlendis. Garðeigendur ættu því að fara varlega í notkun efna af þessu tagi því ef þau ná ekki að brotna alveg niður, milli þess sem þau eru notuð, getur átt sér stað uppsöfnun á þessum efnum í jarðveginum með ófyrirsjáanlegum afleiðingum fyrir gróðurinn.

Íslendingar eru svo lánsamir að skordýrafána landsins er fremur fábreytt. Það er mjög heppilegt því pödduhræddara fólk en Íslendingar er örugglega vandfundið. Pöddur sem gera sig heimakomnar í mannabústöðum á Íslandi eru umsvifalaust gerðar brottrækar með öllum tiltækum ráðum. Þá er ekki öll sagan sögð. Utandyra eiga þær helst ekki að láta á sér kræla heldur og getur það reynst viðkomandi pöddum dýrt spaug ef þær slysast inn í girnilegan garð. Fyrr en varir sprettur fram vígbúið fólk og úðar einhverri óáran yfir pöddurnar með þeim afleiðingum að þær deyja drottni sínum. Eiturefnin, sem eru notuð gegn hinum ýmsu kvikindum í görðum, eru yfirleitt þeirrar náttúru að þau gera ekkert gagn nema þau lendi á húð kvikindanna sem þeim er ætlað að deyða. Garðeigendur ættu því alls ekki að láta úða garða sína með eiturefnum nema þeir virkilega komi auga á óboðnu gestina eða að minnsta kosti sjái greinileg ummerki um tilvist þeirra, svo sem étin laufblöð. Eins er rétt að hafa það í huga að úðun gegn trjámaðki á að fara fram í júní, meðan lirfurnar eru enn á trjánum. Blaðlús getur látið á sér kræla meira og minna allt sumarið en hún veldur yfirleitt ekki alvarlegum skaða á plöntum, nema kannski helst jurtkenndum plöntum eins og t.d. sumarblómum.

Niðurstaða mín er því þessi: Förum varlega í notkun á eiturefnum. Taumlaus notkun á eiturefnum gegn illgresi og pöddum í görðum okkar getur haft ófyrirsjáanlegar afleiðingar fyrir lífríkið. Það er hægt að nota aðrar og umhverfisvænni leiðir til að fækka pöddum í görðum ef þær eru óvelkomnar, það má tína þær af trjánum eða nota vistvænar aðferðir til að losna við þær, t.d. úða daufri blöndu af grænsápu yfir plöntur sem hafa fengið fullmargar boðflennur í heimsókn.

Guðríður Helgadóttir, garðyrkjufræðingur

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2002)

Posted on 11. maí, 202015. febrúar, 2021 by Vilhjálmur Sigurjónsson

Reklar – Blóm vikunnar með Gurrý

Vorið er heldur betur komið á kreik á Íslandi, að minnsta kosti þegar maður lítur á plönturnar og laufskrúð þeirra. Eitthvað hefur láðst að láta vita af þessu hjá þeim sem stýra veðurfarinu því snjókoma, kuldi og almenn leiðindi hafa einkennt veðurfarið núna í þessum seinni hluta maímánaðar. Hið klassíska orðatiltæki að það hafi haustað óvenju snemma þetta vorið hefur verið á vörum margra og virðist nokkur alvara hafa fylgt því gamni. Enn er þó ekki kominn tími til að örvænta, stundum hafa mánuðirnir júní, júlí og ágúst verið hreint með ágætum og hitastig nokkuð yfir frostmarki þannig að full ástæða er til bjartsýni.

Ýmsar plöntutegundir láta svona vorhret ekkert á sig fá og blómstra sínum blómum hvað sem tautar og raular. Margar þeirra eru yfirmáta skrautlegar og grípa augað með litadýrð sinni meðan blómgun annarra lætur minna yfir sér. Þær hófstilltari eru samt sem áður fullt eins fallegar, þótt fegurðin sé ekki eins æpandi við fyrstu sýn. Hér á ég við þær tegundir sem blómstra með blómskipunum sem kallaðar eru reklar. Innan þessa flokks má finna ættkvíslir bjarka, elris, víðis og aspa. Þetta eru upp til hópa harðgerðar tegundir sem kalla ekki allt ömmu sína. Þær blómstra á vorin um það leyti sem þær laufgast og eru reklar þeirra oft á tíðum mjög skrautlegir. Sérstaklega eru karlreklarnir áberandi og geta fræflarnir verið með frjóhnappa í mörgum litum. Sem dæmi má nefna karlrekla seljunnar, þeir eru skærgulir hnoðrar sem minna helst á páskaunga sem kúra á greinum seljunnar.

Karlreklar alaskaaspar aftur á móti eru rauðir á litinn, fremur langir, hanga niður og minna mann á rauðan chilipipar við fyrstu sýn. Blómgun í vor hefur verið með ágætu móti og sumar karlaspir hreinlega verið þaktar þessum rauðu reklum. Þegar reklarnir hafa lokið hlutverki sínu, þ.e. að koma frjókornunum frá sér og leggja þannig sitt af mörkum til fjölgunar asparinnar, falla karlreklarnir af plöntunni. Kvenreklarnir aftur á móti taka við frjókornunum frá karlreklunum og er það ýmist vindurinn sem feykir frjókornunum á milli eða að plönturnar njóta aðstoðar iðinna býflugna. Eftir að frjóvgun á sér stað fitna kvenreklarnir og bólgna allir upp. Þegar fræið er þroskað opnast aldinin í kvenreklunum og fræið sleppur út. Aspar- og víðifræ er þakið örfínum snjóhvítum hárum þannig að fræið getur svifið langar leiðir. Stundum er talað um að það snjói á sumrin þegar þetta fræ svífur um loftin blá, fellur til jarðar og myndar mjúka hvíta breiðu á jörðinni.

Birkitegundir og elri blómstra líka fallegum reklum á vorin. Karlreklar elris eru yfirleitt fagurgulir á litinn og geta orðið 10-15 cm langir. Þeir hanga niður af greinunum, tveir til þrír saman í hnapp og lífga mikið upp á umhverfið á vorin. Blómgunin er frekar áberandi vegna þess að hún á sér stað fyrir laufgunina. Þannig tryggir náttúran að frjókornin berist á sem auðveldastan hátt frá karlreklunum að kvenreklunum með vindinum, án þess að laufblöð séu mikið að hindra ferðalagið. Birkireklar eru ekki eins áberandi og elrireklarnir. Þeir eru brúnleitir og frekar smáir og til að dást að þeim þarf maður að ganga alveg upp að plöntunni og skoða þá í návígi.

Návíginu fylgja ýmsir kostir, eins og til dæmis sá að fáar plöntur ilma jafn vel á vorin og birki, þegar nýútsprungin blöðin gefa frá sér þennan óviðjafnanlega ilm sem mann langar helst að geta tappað á flöskur og hnusað af á öðrum árstímum. Nú er bara að vona að veðrinu sloti og hægt sé að fara út að dást að plöntum.

Guðríður Helgadóttir, forstöðumaður starfs- og endurmenntunardeildar LbhÍ.

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2007)