Tag: Gurrý

Það kann að virðast svolítið furðulegt að skrifa um jólarósir svona þegar sumarið er nýgengið í garð. Íslenskt sumar lætur þó ekki að sér hæða og mætir til leiks með fannfergi og tilheyrandi hálku á fjallvegum. Svartsýnir menn gætu orðað þetta svo að það haustaði óvenju snemma þetta vorið en við garðyrkjufólkið höfum marga fjöruna sopið í þessum efnum og vitum að handan við hornið er logn og blíða, sumarsól. Snjóalögin í byrjun sumars eru samt sem áður tilefni þessarar greinar því það hrærir gjarnan hjartans hörpustrengi að sjá blómstrandi plöntur gægjast upp úr snjósköflunum. Jólarósin er einmitt þeirrar náttúru að hún blómstrar á verulega óvenjulegum tíma eða um hávetur. Sagt er að jólarósin blómstri á jólanótt, kannski er þetta hennar leið til að fagna fæðingu frelsarans.

     Jólarósir eða Helleborus ættkvíslin, eru plöntur af sóleyjaættinni. Þær vaxa helst í skóglendi eða í grýttum hlíðum í heimkynnum sínum við Miðjarðarhafið og víðar í Evrópu, austur til Asíu. Nafnið Helleborus er komið úr grísku og er dregið af orðunum helein = að skaða, slasa og bora = matur og vísar það til þess að plönturnar eru ákaflega eitraðar. Jólarósir eru fremur lágvaxnar plöntur, um 30-60 cm háar með upprétta stöngla. Plönturnar mynda þykkan jarðstöngul og eru með voldugt rótakerfi. Upp af jarðstönglinum koma handskipt til fjaðurskipt blöð með lensulaga og sagtenntum blaðhlutum. Blöðin eru sígræn, þykk og leðurkennd. Blómstönglarnir eru uppréttir og á þeim eru fremur mjó stöngulblöð. Blómin eru sérkennileg því það eru í raun bikarblöðin sem eru aðalskrautið, krónublöðin sjálf eru ekki greinileg. Blómin eru ýmist lútandi eða vísa út til hliðar. Þau eru í hvítum, bleikum, fjólubláum eða grænum litum, stundum eru blómin með grænum blettum. Blómgunartími jólarósa er frá því síðvetrar fram á mitt vorið.

     Eiturefnin sem plönturnar innihalda eru glýkósíð sem hafa skaðleg áhrif á hjarta og miðtaugakerfi. Eitrunareinkenni geta verið mikil munnvatnsframleiðsla, óreglulegur hjartsláttur og meltingartruflanir. Á miðöldum var seyði af jólarósarótum notað sem banvænt eitur og einnig var það notað til að lækna geðveiki, sem verður að teljast fremur vafasöm lækningaaðferð, miðað við eituráhrif plöntunnar. Plöntusafinn getur valdið kláða og blöðrum á húð þannig að rétt er að vera í hönskum þegar plöntunni er skipt eða hún meðhöndluð á annan hátt.

     Jólarósin sjálf, Helleborus niger, er ákaflega falleg planta með tvö til þrjú stór, skállaga, nærri upprétt, hreinhvít blóm á hverjum stöngli. Jarðstöngull jólarósar er svartur og er það einkennandi fyrir tegundina enda vísar tegundarheitið, niger til þess. Jólarós verður um 30 cm há. Henni er hægt að skipta í tvo hópa eftir blómgunartíma, annars vegar blómstra plönturnar í desember-janúar og hins vegar í febrúar-apríl. Jólarós hefur verið ræktuð hérlendis í grónum og skjólgóðum görðum með ágætis árangri.

     Fösturós, Helleborus orientalis, er önnur tegund sem hefur verið ræktuð hérlendis með ágætis árangri. Hún er ívið hærri en jólarósin, eða um 45 cm á hæð. Blómin eru yfirleitt fremur lútandi eða vísa út á við og eru þau ýmist kremhvít eða grænleit á aðaltegundinni. Til er afbrigði með rauðleit blóm og er meðfylgjandi mynd af því afbrigði. Það nefnist Helleborus orientalis ssp. abchasicus og blómstrar þessi tegund snemma á vorin eða í apríl-maí.

     Þessar snemmblómstrandi tegundir eru skemmtileg viðbót við allar hinar plönturnar sem gleðja okkur snemma á vorin, þ.e. laukana, lyklana, geitabjöllurnar o.fl. Yfirleitt eru jólarósirnar mjög formfagrar garðplöntur og þarf lítið fyrir þeim að hafa. Þeir sem eiga skjólgóða garða og hafa áhuga á fallegum tegundum ættu að prófa þessar. Þá er bara að bretta upp ermarnar, grípa garðyrkjubækurnar og láta sig dreyma um raunverulegt sumar, svona rétt á meðan mestu skaflarnir bráðna.

Guðríður Helgadóttir, garðyrkjufræðingur

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2006)

Veturinn er genginn í garð með tilheyrandi tilþrifum, hálku á Hellisheiði, eldgosi í Grímsvötnum, ófærð á Vestfjörðum, verkfalli grunnskólakennara og auðvitað skammdeginu. Garðar landsmanna eru ekki lengur grænir og blómlegir heldur hafa flestar plöntur fellt laufið, eftir standa sígrænu drottningarnar sem ekkert virðist hrína á. Kuldaboli breiðir ískalda sæng sína yfir allt og eftir standa naktar plöntur, visin grös og garðeigendur með gæsahúð. Það er þó ekki eintómt svartnætti í görðunum, öðru nær því margar plöntur eru einmitt í sínum fegursta búningi að vetrarlagi. Þegar laufin falla og berar greinar og stofnar blasa við kemur ýmislegt í ljós.

     Í gegnum tíðina höfum við Íslendingar einblínt á blómgun og blaðfegurð plantna enda hefur veturinn yfirleitt verið svo harður og erfiður að enginn maður með fullu viti hefur hætt sér út í garð að vetrarlagi. Nú hefur hins vegar hlýnað verulega í veðri, þökk sé gróðurhúsaáhrifunum og veturinn orðinn eins og langt haust, bara svolítið meira myrkur. Því færist það í vöxt að fólk rölti með kaffibollann út á sólpallinn á fögrum haustdögum og virði fyrir sér gróðurinn í garðinum.

     Skemmtilegt vaxtarlag plantna er algert lykilatriði, eigi plönturnar að grípa augað yfir veturinn. Plöntur með bogsveigðar greinar eins og til dæmis sunnukvistur og loðkvistur eru mjög tignarlegar að vetrarlagi. Ýmsar ágræddar plöntur eru einnig mjög skemmtilegar, sérstaklega þegar greinar skriðulla plantna eru ágræddar á háan stofn, áhrifin minna mann óneitanlega á hárkollu á kústskafti eða skúringamoppu, bara mun fallegra og þokkafyllra.

     Það sem heillar þó mest yfir vetrartímann, þegar grái liturinn er ríkjandi í umhverfinu, eru plöntur með fallegan börk. Ýmsar tegundir trjáplantna eru með ákaflega fallega litan börk, oft gljáandi og eru þannig sérstaklega aðlaðandi að vetrarlagi.

• Íslenska birkið hefur löngum þótt fallegt á veturna. Barkarlitur birkisins er mjög fjölbreyttur, allt frá mjög dökkum berki sem er nærri því svartur, yfir í gljáandi rauðbrúnan börk yfir í mjallahvítan börk sem hreinlega lýsir upp umhverfi sitt. Hinn hvíti börkur birkisins er einmitt sá eftirsóttasti og tré með hvítan börk rjúka eins og heitar lummur í gróðrarstöðvum.
• Næfurheggur, Prunus maackii, er önnur tegund sem vert er að rækta vegna barkarins. Börkur næfurheggs er kanilbrúnn og gljáandi og næfrar af í löngum ræmum eftir því sem tréð gildnar. Þessi heggtegund hefur verið ræktuð á Íslandi í þó nokkurn tíma og hefur sýnt góð þrif við venjulegar garðaaðstæður. Hann verður um það bil 4-6 m hár og er með fremur opna greinabyggingu. Þetta er því tré sem hentar sérstaklega vel í litla garða.
• Snælenja, Nothofagus antarctica, er fremur viðkvæm trjátegund sem þrífst einkum í skjólbetri görðum. Snælenjan er með mjög dökkan börk sem er alsettur hvítum þverrákum, svokölluðum barkaropum eða korkopum og eru þessar rákir mjög áberandi í berkinum. Þetta er tré sem getur líklega orðið um 5 m hátt við íslenskar aðstæður, hugsanlega eitthvað hærra á betri stöðum.
• Mjallarhyrnir, Cornus alba ‘Sibirica’ er lágvaxinn runni sem er eiginlega nær eingöngu ræktaður vegna barkarlitar. Litur barkarins á nýjum greinum er hárauður og sérstaklega áberandi að vetrarlagi. Mjallarhyrnir kelur svolítið í görðum en hann nær að koma fram með nýjar greinar yfir sumarið, þessar nýju greinar eru einmitt fallegastar því þær eru auðvitað rauðar, svo ósköp rauðar.

Guðríður Helgadóttir, garðyrkjufræðingur

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2004)

Ilmreynirinn, eða reyniviður eins og hann er gjarnan kallaður í daglegu tali, á ættir sínar að rekja til Íslands. Greinar ættartrés hans teygja sig um temptaða beltið, um Evrópu og austur í Asíu, allt norður og austur í Síberíu. Reynirinn sýnir mikinn sveigjanleika í vali á vaxtarstað og getur fundist allt frá hlýjum, þurrum suðurhlíðum yfir í rakar mýrar. Hérlendis finnst reynir einkum í birkiskógum og þá helst innan um birkikjarr þar sem reynirinn nær að standa vel upp úr kjarrinu. Hann myndar ekki samfelldar breiður eða skóga heldur finnst helst stakstæður. Í öðrum löndum á hann þó til að mynda þyrpingar af trjám.

     Ilmreynir er beinvaxið, upprétt tré sem verður um 8-12 m hátt. Krónan er ávöl, jafnvel egglaga og getur orðið ansi þétt. Blöð reynis eru stakfjöðruð og talsvert stór. Blómgun á sér stað snemma sumars, í júní og eru blómin stór, kremhvít og ilma mikið og vel, eins og nafn plöntunnar gefur til kynna. Blómin eru í stórum hálfsveipum á endum greina og eru því mjög áberandi. Fræflarnir í blómunum eru nokkuð langir og gefa því blómsveipunum loðið yfirbragð. Þegar líður að hausti birtast svo aldinin, reyniberin. Þau eru yfirleitt hárauð á lit en til eru afbrigði af ilmreyni með appelsínugul og jafnvel gul ber. Reyniber eru eftirsótt af fuglum og endurspeglast það í latneska tegundarheitinu ,,aucuparia” sem þýðir ,, sá sem laðar að sér fugla”. Haustlitir reynisins eru sérlega glæsilegir en þó eru til einstaka tré sem fá engan haustlit heldur frjósa græn.

     Þótt reynirinn sé þolgóður og geri almennt ekki miklar kröfur til jarðvegs á vaxtarstað sínum er það staðreynd, að tré sem fá djúpan, frjóan og vel rakaheldinn jarðveg sýna best þrif. Rótakerfi reynisins er nokkuð umfangsmikið og það getur gengið alldjúpt niður í jörðina. Sumar reyniplöntur eiga það til að mynda heilmikinn flota af rótarskotum, litlum plöntum sem vaxa þétt upp við stofn móðurplöntunnar. Almennt er talið að þetta sé merki um vanþrif á plöntunni en einnig eru einstaklingarnir misjafnir hvað þetta varðar. Reynirinn er ákaflega ljóselskur og það þýðir lítið að gróðursetja hann á skuggsæla staði, hann plumar sig mjög illa við slíkar aðstæður. Hann sómir sér vel hvort heldur sem er stakstæður eða í stærri hópum svo framarlega sem hvert tré fær notið þeirrar birtu sem það þarf á að halda.

     Ilmreyni er fjölgað upp af fræi eða með ágræðslu. Berin eru tínd á haustin og kjötið hreinsað af þeim áður en fræjunum er sáð. Fræin geta ekki spírað fyrr en eftir kuldatímabil þannig að það er mjög gott að sá í bakka og geyma bakkana utandyra yfir veturinn. Við það brotna niður spírunarhindrandi hormón í fræjunum en hormón þessi tryggja að fræið spíri ekki á óhagstæðum tíma. Talið er hér um bil ómögulegt að fjölga ilmreyni með græðlingum þannig að það er lítið reynt. Til skamms tíma var reyninum fjölgað með vefjaræktun og voru þá valdir sérlega beinvaxin og fagurlimuð tré til undaneldis. Val á móðurplöntu er vissulega mikið atriði, hvort sem notuð eru af henni fræ eða sprotar. Hún þarf að vera vel vaxin, blómviljug, fá fallega haustliti og hafa í sér mótstöðu gegn sjúkdómum sem herja á reyninn. Einna algengastur er reyniátan sem getur leikið mörg reynitré grátt, sérstaklega í röku loftslagi og þar sem trén eru svekkt á annan hátt. Reyniviður af íslenskum uppruna er líka betur til ræktunar hérlendis fallinn en þar skapast vandamál því að á fyrstu áratugum síðustu aldar var mikið magn reyniplantna flutt inn til landsins frá Danmörku og Noregi og í dag er erfitt að finna út hvaða tré eru innlend og hver innflutt. Ilmreynir þrífst vel um allt land og er það gleðiefni að eftir nokkurra áratuga lægð í útplöntun á reyni er hann að komast í tísku aftur.

     Reynirinn skipar sérstakan sess í þjóðtrú margra landa. Hann var talinn búa yfir sérstökum verndarmætti og álitu menn að ef þeir bæru á sér dálítinn sprota af ilmreyni væru þeir verndaðir gegn hvers kyns galdrafári. Það þótti gott að planta reynitrjám í grennd við hýbýli manna til að bægja frá illum öndum. Samkvæmt íslenskri hjátrú var álitið að reyninum fylgdu níu náttúrur góðar og níu náttúrur vondar.

     Reyniberin eru, sem fyrr segir, eftirsótt af fuglum. Þau eru ekki bragðgóð til átu en það er alveg tilvalið að sulta úr reyniberjum. Best er að berin hafi frosið aðeins áður en þau eru tínd en einnig má skella þeim í ísskáp eða frystikistu í svolitla stund áður en þau eru notuð. Reyniberjahlaup er búið til á sama hátt og rifsberjahlaup, berin soðin í svolitlu vatni og svo síuð frá safanum. Sykri er svo bætt í safann í hlutföllunum 1:1. Slíkt hlaup er mjög gott með svínakjöti og villibráð. Ef hlaupið þykir of bragðsterkt má milda það með því að hafa epli í því og er þá magn berjanna minnkað í réttu hlutfalli við magn eplanna. Rétt er að geta þess að það þarf að hafa hraðar hendur við berjatínsluna áður en fuglarnir hafa klárað berin.

Guðríður Helgadóttir, garðyrkjufræðingur.

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2001)

Draumatré okkar Íslendinga er í laginu eins og tré í litabókum.  Það hefur beinan, kröftugan stofn og breiða og gróskumikla krónu.  Greinar krónunnar eru það voldugar að auðvelt er að hengja í þær rólu auk þess sem þær bjóða upp á fjölbreyttar æfingar í klifri.  Trjákrónan sjálf er svo umfangsmikil að íslensk stórfjölskylda getur setið undir trénu í forsælunni og forðað sér undan heitri sólinni um miðjan daginn.  Draumatré okkar Íslendinga er garðahlynur.

     Garðahlynur, Acer pseudoplatanus, er ættaður frá Evrópu og vestur í vestasta hluta Asíu.  Hann vex einkum í fjalllendi í heimkynnum sínum og getur þar náð allt að 40 m hæð.  Á Íslandi eru hæstu hlynir rétt um 15 m háir.  Krónan verður stór og hvelfd og þarf hlynurinn mikið og gott rými til að hann njóti sín til fulls.  Blöðin eru stór og handsepótt og minna á aðra trjátegund, Platanus en þaðan kemur einmitt merking

tegundarheitis garðahlynsins, pseudoplatanus sem þýðir ,,eins og Platanus”.   Garðahlynur er af hlynsættinni, Aceraceae en innan hennar eru tvær ættkvíslir, Acer og Dipteronia sem samtals innihalda um 100 tegundir plantna sem aðallega er að finna á tempruðum svæðum norðurhvels jarðar.  Eitt af sameiginlegum einkennum hlyntegunda er lögun blaðanna en þau eru handsepótt til handflipótt.  Stærð blaðanna er mjög mismunandi milli tegunda og einnig er fjöldi flipa eða sepa mismikill.  

     Garðahlynurinn fær oft sérlega fallega gula haustliti, í haustsólinni er jafnvel eins og hann standi í ljósum logum.  Fræin eru einkennandi fyrir ættkvíslina.  Þau eru föst saman tvö og tvö og á hverju fræi er vængur.  Vængir fræjanna mynda hvasst horn eða allt að því rétt horn (60-90°) hver við annan og er þetta atriði oft notað til að greina sundur mismunandi hlyntegundir.  Þegar fræið fellur til jarðar gerir vængurinn það að verkum að það eins og skrúfast niður og getur þannig lent í dálítilli fjarlægð frá móðurplöntunni.  Í heimkynnum sínum getur garðahlynurinn orðið eldgamall eða 400-500 ára þannig að íslensku plönturnar eru flestar hverjar rétt á táningsaldri. 

     Garðahlyni er yfirleitt fjölgað með fræi.  Margir þroskaðir garðahlynir ná að mynda gott fræ hérlendis og jafnvel eru dæmi um það að þeir sái sér í görðum sem hreinasta illgresi.  Sáningin þarf að fara fram að hausti til sama ár og fræið þroskast því það  geymist mjög illa og inniheldur einnig svolítið af spírunarhindrandi hormónum sem brotna smám saman niður yfir veturinn.  Að vori spírar fræið og geta sáðplönturnar vaxið um nokkra tugi sentimetra yfir sumarið.  Í nágrannalöndum okkar eru til margir fallegir klónar af garðahlyn og er þeim fjölgað með ágræðslu því mjög erfitt er að fjölga hlyn upp af græðlingum, sumir ganga jafnvel svo langt að telja það allsendis ómögulegt.

     Sem fyrr segir verður garðahlynurinn stórt og mikið tré og á það einnig við um rótakerfið, það gengur mjög djúpt niður í jarðveginn.  Þess vegna þarf jarðvegurinn að vera vel djúpur og frjósamur því garðahlynurinn er frekur til matar síns.  Því er mikilvægt að undirbúa jarðveginn mjög vel áður en garðahlynur er gróðursettur og búa hann undir lífið með ríkulegt nesti af lífrænum áburði og kalki.

     Tískusveiflur í plöntuvali hafa haft áhrif á ræktun garðahlyns á Íslandi.  Hlynurinn vex hægt og getur kalið illa á haustin ef frystir snemma.  Fyrstu árin eftir að tréð er gróðursett í garði geta því verið dálítið erfið, bæði fyrir tréð og fyrir óþolinmóða eigendur þess.  Nú á síðari árum í kjölfar aspafársins mikla hafa hægvaxta tré fengið uppreisn æru og fara vinsældir garðahlyns vaxandi ár frá ári.  Í flestum tilfellum er garðahlynur fluttur inn til Íslands frá Evrópu, oftast Danmörku.  Þessar innfluttu plöntur eru misduglegar við það að aðlaga sig að íslensku loftslagi og geta kalið illa fyrstu árin.  Plöntur sem ræktaðar eru upp af íslensku fræi eru ekki endilega betri en þær innfluttu því fræmæðurnar eru jú af sama uppruna.  Garðeigendur ættu þó ekki að hræðast það að fá sér garðahlyn í garðinn sinn, hann sýnir það strax í upphafi hvort hann fellir sig við íslenskt veðurfar eða ekki.

     Margar aðrar hlyntegundir eru vinsælar garðplöntur og eru þær ýmist ræktaðar vegna blaðanna eða barkarins.  Sumar hlyntegundir hafa börk með ákaflega fallegu mynstri og hafa því verið nefndir slönguskinnshlynir (snake bark maples).  Kanadamenn láta sér þó ekki nægja að dást að hlyntrjánum úr fjarlægð.  Sykurhlynur (Acer saccharum) hefur ákaflega sætan plöntusafa sem notaður er til að búa til hlynsýróp en eins og sigldir Íslendingar vita er það algerlega nauðsynlegt út á amerískar pönnukökur.  Hér í lokin fylgir því sérlega einföld og ljúffeng uppskrift að slíku hnossgæti:

3 bollar hveiti,

1 bolli sykur,

1 egg,

1 tsk matarsódi,

mjólk eftir þörfum,

slatti af bláberjum ef árstíminn leyfir. 

Allt hrært saman og deigið haft fremur þykkt.  Pönnukökurnar eru steiktar á pönnu og bornar fram með smjöri, osti og hinu ómissandi hlynsýrópi. 

Verði ykkur að góðu!

Guðríður Helgadóttir, garðyrkjufræðingur.

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2001)

Allir skynsamir garðeigendur hafa nú pakkað saman trampólínunum úr garðinum hjá sér og komið þeim í skjól inni í bílskúr eða öðru hentugu geymsluplássi. Reynsla undanfarinna ára þegar trampólín voru orðin eins og eðlilegur hluti af illviðrum haustsins hefur kennt okkur að hægt er að draga verulega úr óþægindum með því að lágmarka trampólínfok á haustin. Veðurfarið þessa dagana er ekki líklegt til að drífa menn áfram í garðyrkjustórræðum en þó er haustið tvímælalaust einn besti tími ársins til útplöntunar á alls kyns plöntum, ekki þarf að hafa áhyggjur af vökvuninni um þessar mundir og svo geta plönturnar hafið vöxt á nýjum vaxtarstað mun fyrr næsta vor en þær annars myndu geta. Vaxtartímabilið verður því mun lengra en ella.

     Haustið gekk í garð með tilþrifum, nú eins og í fyrra og var fyrsti almennilegi stormur haustsins verulega tilþrifamikill. Afleiðingar hans voru líka skrautlegar. Laufblöð plantna, sem flestar voru enn fulllaufgaðar, urðu kolsvört og undin og rifin og tætt eftir veðrið. Þessi einkenni voru ekki eingöngu niðri við ströndina heldur náðu þau langt inn í land. Minnugir reynslunnar frá því í fyrra þegar í ljós kom að plöntur langt inn í landi urðu fyrir saltskemmdum ákváðu nú sérfræðingar í trjáræktarmálum að kanna hvort sams konar hrellingar væru í gangi í ár. Sást til að minnsta kosti tveggja sérfræðinga á kreiki á Suðurlandi strax eftir þennan fyrsta storm og þótti atferli þeirra með eindæmum undarlegt. Þeir gengu að grenitrjám og öðrum trjám, tóku sér barr og laufblöð í hönd og í samræmi við vísindalegar aðferðir voru laufblöðin tekin bæði áveðurs og hlémegin á plöntunum. Því næst sleiktu mennirnir blöðin og það var þá sem vitni að tilburðunum sannfærðust um að andleg heilsa þessara manna væri kannski ekki með besta móti. Sérfræðingarnir létu það ekki á sig fá og sleiktu sig fram og til baka um trjálundi Suðurlands. Rétt er að geta þess að þessir tungutilburðir voru nokkurs konar forkönnun sérfræðinganna á því sem þeir raunverulega ætluðu að rannsaka. Besta leiðin til að komast að því hvort blöð hafi orðið fyrir saltskemmdum er auðvitað að athuga hvort salt sé á yfirborði blaðanna og hvaða aðferð er betri en sú að smakka? Sérfræðingarnir okkar komust að því að langt inni í landi var mikið saltbragð af blöðum plantnanna og eftir að þeir höfðu komist að því að salt var til staðar tóku þeir sýni og eru nú að rannsaka hversu mikið saltmagn var raunverulega á blöðunum.

     Salt hefur mjög skaðleg áhrif á plöntur og sérstaklega þegar þær eru fulllaufgaðar. Salt á yfirborði plöntunnar dregur vökva út úr henni og hún verður því fyrir þurrkskemmdum sem eru ekkert ósvipaðar og kalskemmdir. Þannig geta svona saltstormar gert það að verkum að verulega muni sjá á plöntum næsta vor, sérstaklega sígrænum plöntum. Þannig voru furuplöntur illa brenndar eftir síðasta haust og komu þær skemmdir ekki almennilega fram fyrr en þegar leið á vorið. Garðeigendur sem hafa búið við svona saltaustur um árabil, það er þeir sem búa við sjávarsíðuna, hafa löngum notað gamalt og gott húsráð gegn saltinu. Þeir fara út með garðslöngu eftir saltstormana og skola af plöntum sínum. Þetta ráð getur kannski reynst erfitt í framkvæmd þegar um heilu skógarreitina er að ræða en í smærri görðum ættu menn ekki að hika við að prófa það, sérstaklega þar sem um uppáhaldsplönturnar er að ræða…

Guðríður Helgadóttir, forstöðumaður starfs- og endurmenntunardeildar LbhÍ

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2008)

Hvað borða plöntur? Þessi spurning hefur brunnið á vörum margra barna í gegnum tíðina enda ekki nema von, ekki eru nein næringarupptökulíffæri sjáanleg í fljótu bragði á blómum og trjám en samt lifa þau og vaxa og dafna. Þegar fram líða stundir læra menn að plöntur þurfa vatn og áburð og sólarljós til að þrífast en nánari útfærsla á næringarnámi plantnanna er oft á huldu. Það er þó ekki úr vegi að rifja aðeins upp hvaða atriði þarf að hafa í huga varðandi þessi mál, nú þegar plöntur eru í örum vexti og við viljum að sjálfsögðu sjá þær þrífast almennilega í görðum okkar og umhverfi.

     Plöntur eru frumbjarga, þannig að þær framleiða sjálfar þær sykrur sem þær þurfa til vaxtar og viðhalds með ljóstillífun. Hráefnið í ljóstillífunina er vatn og koltvísýringur og þessum efnum umbreyta plöntur í sykrur með hjálp sólarljóssins. Sykrurnar nýtast svo á ýmsa vegu, svo sem til uppbyggingar á vefjum plantnanna, rótum, stönglum og laufblöðum, sykrurnar geta geymst sem forði til mögru tímanna og eins eru þær notaðar til daglegrar brennslu.

     Auk hráefna til ljóstillífunar þurfa plöntur á ýmsum efnum að halda sem þær taka upp úr jarðvegi með rótum sínum. Þessum efnum má skipta í aðalefni, það eru efni sem plönturnar þurfa í talsvert miklu magni og snefilefni sem eru efni sem eru nauðsynleg en bara í örlitlu magni. Aðalefnin nitur (N, köfnunarefni), fosfór (P) og kalí (K) eru þau efni sem plöntur þurfa í mestu magni. Til er nokkurs konar þumalfingursregla sem segir að nitur sé fyrir blöðin þannig að það gerir blöðin græn, fosfór fyrir ræturnar þannig að þær vaxa og dafna betur ef nægilegur fosfór er til staðar í jarðveginum og kalí fyrir blómin þannig að blómgun verður mun betri ef nægilegt er til staðar. Reyndar er líka sagt að kalí sé mikilvægt undir haustið því hærra hlutfall kalí í plöntusafa gerir hann þolnari gagnvart frosti. Þetta er auðvitað mikil einföldun á raunveruleikanum því öll þessi efni nýtast plöntum á margvíslegan hátt en þumalfingursreglur eru oft góðar og gildar og gott að hafa á hraðbergi. Þegar þetta er haft í huga er ljóst að áburður sem inniheldur mikið magn af nitri er heppilegur til gjafar snemma sumars en þegar líður á sumarið er betra að gefa áburð sem inniheldur minna nitur en meira af hinum efnunum.

     Við kaup á tilbúnum áburði eru hlutföll áburðarefna gefin upp á umbúðunum og er það mjög heppilegt. Þannig getur maður fundið út hvaða áburður hentar best á hverjum tíma sumarsins og brugðist við öllum óskum plantnanna um uppáhaldsnæringu. Tilbúinn áburður er hins vegar ekki endilega hið eina rétta fyrir plönturnar og umhverfi þeirra. Húsdýraáburður hefur verið notaður í ræktun með mjög góðum árangri frá örófi alda og skiptir ekki öllu máli hvaða húsdýr framleiddi viðkomandi áburð, allur slíkur áburður hefur notagildi. Aðalkostur lífrænna áburðargjafa er hins vegar sá að þeir hafa mjög góð áhrif á jarðveginn og næra ekki einungis plönturnar sjálfar heldur örveru- og smádýralífið sem er plöntunum svo nauðsynlegt í jarðveginum. Tilbúinn áburður hefur ekki sömu jarðvegsbætandi áhrif en gagnast plöntunum vissulega vel til vaxtar og viðhalds.

     Verkefni dagsins eru þá þau að gefa plöntunum næringu og ekki síst að gæta þess að vökva þær hressilega af og til, betra er að vökva vel og sjaldnar en að gefa einungis litla skvettu í hvert sinn, slíkt bað nýtist þeim ekki eins vel til framtíðar.

Guðríður Helgadóttir, forstöðumaður starfs- og endurmenntunardeildar LbhÍ

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2008)

Veturinn er genginn í garð með tilheyrandi veðrabrigðum sem hér sunnanlands að minnsta kosti fela í sér rok og rigningu fram að morgunkaffi, frost og sól fram undir hádegi, snjókomu og ófærð fram að kaffi og skafrenning fram að kvöldmat. Þetta fjölbreytta veðurfar hefur í för með sér að ákaflega erfitt er að finna viðeigandi klæðnað, ætli maður sér að stunda útivist allan daginn. Hinn dæmigerði Íslendingur hefur því komist að þeirri niðurstöðu að best sé að láta eins og ekkert sé og klæða sig eins og veðrið komi honum ekki við. Óvíða í heiminum má finna jafn fáa íbúa lands sem klæðast til dæmis stígvélum í rigningu, þetta þykir einfaldlega púkalegur klæðnaður og óþarfi hérlendis því eins og allir vita verður veðrið með öðru sniði eftir 20 mínútur.

     Þótt Íslendingar af tegundinni Homo sapiens geti leyft sér að haga sér á þennan hátt gagnvart veðri er þetta alls ekki affarasælt fyrir garðplönturnar okkar. Margar tegundir garðplantna eru upprunnar í löndum þar sem vetrinum fylgir vetrarveður, þ.e. frost og snjór í marga mánuði en ekki sífelldir umhleypingar með tilheyrandi vindgnauði. Skynsamir garðeigendur fara því út að haustlagi og undirbúa vetrarskýlingu fyrir viðkvæmari og verðmætari garðplöntur sínar.

     Sígrænar tegundir eru fremstar í flokki þeirra tegunda sem þarf að skýla fyrir vetrarveðrum. Sérstaklega á þetta við ungar nýgróðursettar plöntur. Þessar plöntur halda laufinu allan veturinn og því er starfsemi í plöntunum allt árið, þótt þessi starfsemi sé vissulega í lágmarki yfir veturinn. Það sem helst fer illa með plönturnar er í fyrsta lagi vindurinn. Vindur eykur útgufun frá laufblöðum plantnanna og þegar jarðvegur er frosinn ná plönturnar ekki að draga upp vatn í stað þess sem gufar út. Niðurstaðan verða því skrælnuð laufblöð. Sólfar á vormánuðum hefur sams konar áhrif. Þegar sólin skín hitna laufblöðin verulega og gufa þau út vatni til að kæla sig niður. Plönturnar lenda þá í sama vandamáli við að ná upp vatni í stað þess sem gufar út. Til að draga úr skemmdum af þessum völdum er rétt að skýla plöntunum fyrir vindálagi og sól. Hér er hægt að fara ýmsar leiðir til að hlífa plöntunum og er rétt að hafa vaxtarlag plantnanna til hliðsjónar við val á vetrarskýlingu. Mikilvægt er að vetrarskýlingin sé þannig úr garði gerð að loft komist vel að plöntunum til að koma í veg fyrir sjúkdóma og eins að hún skyggi vel á laufblöð plantnanna.

     Jarðlægum plöntum eins og t.d. ýmsum einitegundum er hægt að skýla með grenigreinum. Grenigreinarnar er hægt að kaupa í knippum á haustin og eru þær einfaldlega lagðar ofan á plöntuna sem á að skýla og þess gætt að grenið hylji plöntuna að mestu. Gott er að binda grenigreinarnar fastar við plöntuna þannig að þær fjúki ekki í burtu í næsta bálviðri.

Hávaxnari plöntum er yfirleitt skýlt með striga. Slíkt vetrarskýli krefst nokkurs undirbúnings. Fyrst þarf að koma staurum í jörðina umhverfis plönturnar áður en jarðvegurinn frýs og er ágætt að huga að þessu í október-nóvember. Striginn sjálfur þarf ekki að fara strax á staurana en það er ágætt að miða við það að klára það fyrir jól. Striginn er svo festur á staurana, ýmist með því að hefta hann fastan eða negla hann með stuttum nöglum. Gæta þarf að því að striginn snerti ekki plönturnar sem hann á að skýla, þær geta þá skemmst og eins þarf strigaskýlið að ná talsvert upp fyrir plönturnar svo það nái að skyggja almennilega á þær þegar sólin fer á kreik að vorinu. Yfirleitt er ekki nauðsynlegt að loka svona skýli að ofan.

Þeir sem eru að dunda við plöntuuppeldi í sumarbústaðalóðum sínum geta skýlt litlu plöntunum sínum með hvítu plasti eins og gert er í gróðrarstöðvum. Plönturnar ætti að geya í vermireitum yfir veturinn, ofan á reitina eru settir sérstakir bogar og er plastið sett ofan á bogana og fest á vermireitinn með lista.

     Að vori þarf svo að huga að því að fjarlægja vetrarskýlingu um það leyti sem frost fer úr jörðu. Svona viðeigandi vetrarklæðnaður fyrir plöntur skilar sér margfalt í sprækari plöntum, gætum við íslenska mannfólkið lært eitthvað af þessu?

Guðríður Helgadóttir, garðyrkjufræðingur

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2005)

Vetur gengur í garð um þessar mundir og flestir garðeigendur farnir að huga að öðrum áhugamálum, svo sem frímerkjasöfnun, kórstarfi, fluguhnýtingum, prjónaskap og bóklestri, innandyra. Þó eru nokkrir sem láta ekki deigan síga og reyna að halda lífi og litum í görðum sínum sem allra lengst. Því miður eru lífdagar flestra sumarblóma taldir, yfirleitt þola þau ekki vel frost og leiðindaveður þannig að finna þarf aðrar tegundir plantna sem geta komið í þeirra stað.

     Sígrænar plöntur eru augljóst val og hafa margir farið út í það að setja sýprusa, lífviði, eini eða aðrar sambærilegar tegundir í kerin sín fyrir veturinn, sérstaklega á þetta við ker við innganga húsa og á sólpöllum þar sem enn er hægt að setjast út á góðviðrisdögum. Græni liturinn yljar vissulega um hjartaræturnar en til að verða verulega glaður í bragði þarf að sjálfsögðu fleiri liti (þetta er ekki skot á framsóknarmenn). Þar koma lyngplönturnar til sögunnar.

     Lyngplöntur, eða Erica, eins og ættkvíslin nefnist á latínu, eru, eins og nafn hópsins gefur til kynna, af lyngætt, Ericaceae. Innan ættkvíslarinnar eru um það bil 700 sígrænar tegundir sem blómstra litlum krukkulaga eða klukkulaga blómum af ýmsum stærðum. Blómin eru í bleikum eða hvítum litum og þau standa í klösum á endum greinanna. Blöðin geta verið allt frá því að vera dökkgræn, yfir í silfurgrá eða jafnvel heiðgul. Þau eru pínulítil og upprúlluð og minna í fljótu bragði á nálar barrplantna. Þessi lögun blaðanna hefur þau áhrif að þau þola kulda vel án þess að skemmast. Blómgunartími lyngplantna er venjulega á haustin, að vetrinum eða á vorin, mismunandi milli tegunda. Vaxtarlag lyngplantna er fjölbreytt, allt frá lágvöxnum runnum yfir í runna sem geta náð allt að 6 m hæð.

     Notagildi lyngplantna er fjölbreytt. Erlendis eru vetrarblómstrandi lyngplöntur gjarnan notaðar sem þekjuplöntur í svonefndum vetrargörðum. Þar er raðað saman mismunandi tegundum lyngplantna og er bæði horft á blómlit, blaðlit og blómgunartíma við niðurröðunina því mikilvægt er að slíkir garðar séu fallegir allt árið. Ýmist eru lyngplönturnar notaðar einar sér, með öðrum tegundum af lyngættinni eða sígrænum tegundum af ýmsu tagi. Hérlendis eru lyngplöntur aðallega notaðar í ker og potta, enn sem komið er en full ástæða er til að prófa sig áfram með það að nota þær í beð.

     Lyngplöntur þrífast yfirleitt best í frekar súrum og vel framræstum jarðvegi en vetrarblómstrandi lyngplöntur er hægt að rækta í venjulegri mold, það þarf ekki að eltast sérstaklega við súru moldina. Lyngplönturnar þurfa bjartan vaxtarstað og þola vel vind en mikilvægt er að gæta þess að þær þorni ekki upp, það vill oft gleymast yfir veturinn að plöntur þurfi vökvun. Strax eftir útplöntun þarf að vökva plönturnar vel og svo er rétt að hafa vökvunina í huga þegar frostlaust er yfir veturinn. Yfir blómgunartímann er einnig gott að vövka plönturnar með daufri áburðarblöndu á um það bil fjögurra vikna fresti, það tryggir að þær þrífast vel og þola betur vetrarveðrið.

     Á Íslandi hafa einkum verið notaðar þrjár tegundir lyngplantna; roðalyng, Erica cinerea, vorlyng, Erica carnea og klukkulyng, Erica x darleyensis, allt lágvaxnar tegundir. Plönturnar eru yfirleitt fluttar inn blómstrandi síðla sumars og seldar í gróðrarstöðvum og blómaverslunum á haustin. Mörg mismunandi yrki eru til af viðkomandi tegundum og smám saman er að koma reynsla á það hvaða yrki koma best út. Ein af vinsælli lyngplöntunum er vorlyng ‘Winter Beauty’ sem er lágvaxið lyng með dökkgrænt lauf og skærbleik klukkulaga blóm og blómstrar það að vori til, yfirleitt í mars-maí.

     Íslenska beitilyngið, Calluna vulgaris, er náskyldur ættingi lyngplantnanna og fást einnig mörg yrki af innfluttu beitilyngi. Eins og íslenski ættinginn blómstra innfluttu beitilyngsyrkin frá því á miðju sumri og langt fram á haust, jafnvel fram yfir jól þegar haustið er milt.

Guðríður Helgadóttir, garðyrkjufræðingur

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2005)

Haustið er tími haustlaukanna og þótt úti sé kuldakast með tilheyrandi snjókomu, skafrenningi og frosti er rétt að fara að huga að undirbúningi vorsins, ekki er ráð nema í tíma sé tekið. Með svolítilli skipulagningu og útsjónarsemi getur maður tryggt sér blómstrandi haustlauka í garðinum sínum frá því snemma í mars langt fram á sumar. Þær tegundir sem fyrstar skjóta upp kollinum eru gjarnan vetrargosi og krókusar en þegar líður á vorið skjóta hávaxnari og skrautlegri laukategundir upp kollinum og auka á sumartilfinninguna.

     Túlípanar byrja almennt ekki að blómstra hérlendis fyrr en í apríl, margar tegundir blómstra í maí og sumar standa vel fram í júní. Tíðarfarið að vorinu hefur þó alltaf nokkur áhrif á blómgunina þannig að í mildu og hlýju vori fara plöntur almennt fyrr af stað og eru túlípanar þar engin undantekning á. Gróðursetning túlípana, eins og annarra lauka, fer fram að hausti til og er allt í lagi þótt það dragist aðeins fram eftir hausti, laukarnir þola mjög illa bleytu og gott að bíða með gróðursetninguna aðeins fram yfir verstu haustrigningarnar. Ef laukarnir lenda í mikilli bleytu geta þeir morknað eða orðið sveppasjúkdómum að bráð.

     Blómlitir túlípana eru ákaflega skrautlegir og er hægt að finna flesta liti nema bláan, þó eru til ákaflega fallegir fjólubláir túlípanar. Lengi hafa menn reynt að kynbæta svartan túlípana og eru til nokkur yrki sem eru hérum bil alveg svört. Galdurinn við valið á túlípönum í garða er svo auðvitað sá að velja saman tegundir og yrki þannig að plönturnar skiptist á að vera í blóma og blómgunartíminn nái þannig frá því snemma í apríl langt fram á sumar. Það ætti að vera hægur vandi því garðatúlípönum er skipt í flokka sem meðal annars taka mið af blómgunartíma, þótt aðalflokkunaratriðið séu blómin. Blómgunartíminn flokkast þannig að snemmblómstrandi túlípanar byrja að blómstra í apríl og standa eitthvað fram í maí, miðblómstrandi túlípanar byrja að blómstra tiltölulega snemma í maí og standa út maí og síðblómstrandi byrja að blómstra seint í maí og standa fram í júní.

Flokkar túlípana eru sem hér segir:

• Einfaldir snemmblómstrandi túlípanar: Einföld skálarlaga blóm í ýmsum litum, blómin stundum skellótt. Hæð þessara túlípana er 15-45 cm.
• Ofkrýndir snemmblómstrandi túlípanar: Ofkrýnd blóm, blómin stundum skellótt. Hæðin 30-40 cm. Þessir túlípanar eru miðblómstrandi þótt nafnið gefið annað til kynna.
• Tromp túlípanar: Einföld skálarlaga blóm, ýmist einföld eða skellótt. Hæðin 35-60 cm. Mið- til síðblómstrandi.
• Darwinstúlípanar: Einföld, egglaga blóm, mjög fjölbreyttir blómlitir, einlitir eða ýmsar útgáfur af marglitum blómum. Hæðin 50-70 cm. Mið- til síðblómstrandi.
• Einfaldir síðblómstrandi túlípanar: Einföld, skálarlaga til stauplaga blóm (stauplaga blóm eru þannig að krónublöðin sveigjast út til hliðanna efst uppi), margir litir. Hæðin 45-75 cm. Síðblómstrandi.
• Liljutúlípanar: Einföld, áberandi stauplaga blóm, margir litir, oft tvílitir. Hæðin 45-65 cm. Síðblómstrandi.
• Kögurtúlípanar: Einföld skállaga blóm með áberandi kögruð krónublöð í ýmsum litum. Hæðin 35-65 cm. Síðblómstrandi.
• Grænblómstrandi túlípanar: Einföld skálarlaga blóm sem eru aðallega græn á litinn en blómin sprengd með öðrum litum, oft mjög skrautlegir. Hæðin 10-40 cm. Síðblómstrandi.
• Rembrandt túlípanar: Einföld skálarlaga blóm í hvítum, gulum eða rauðum litum sem eru sprengdir með ýmsum öðrum litum, sjaldnast grænum. Þessi litadýrð er tilkomin vegna vírusasýkingar. Hæðin 45-65 cm. Síðblómstrandi.
• Páfagaukatúlípanar: Einföld skálarlaga blóm, mjög stór í ýmsum litum, oft sprengdir. Krónublöðin mjög flipótt eða kögruð. Hæðin 35-65 cm. Síðblómstrandi.
• Ofkrýndir síðblómstrandi túlípanar: Ofkrýnd skállaga blóm í mörgum litum. Hæðin 10-40 cm. Síðblómstrandi.
• Kaupmannatúlípanar: Afbrigði og yrki af kaupmannatúlípana, Tulipa kaufmanniana. Einföld skállaga blóm, oft marglit. Hæðin 15-30 cm. Snemm- til miðblómstrandi.
• Eldtúlípanar: Afbrigði af eldtúlípana, Tulipa fosteriana. Einföld skállaga blóm, yfirleitt einlit en stundum skellótt. Hæðin 20-65 cm. Miðblómstrandi.
• Dílatúlípanar. Afbrigði af dílatúlípana, Tulipa greigii. Einföld skállaga blóm, mjög stór, yfirleitt einlit en stundum skellótt. Áberandi skellótt laufblöð. Hæðin 15-30 cm. Snemm- til miðblómstrandi.
• Aðrir túlípanar: Í þennan flokk falla túlípanar sem ekki komast í hina flokkana, til dæmis margblóma túlípanar sem bera fleiri en eitt blóm á hverjum stöngli.

Nú er bara um að gera að fara að púsla saman túlípanayrkjum til að framkalla stórkostlegt litaspil í vor.

Guðríður Helgadóttir, garðyrkjufræðingur.

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2005)

Það er alltaf jafn ótrúlegt hvað sumarið líður hratt. Í gær var vor en í dag er komið haust með öllu tilheyrandi. Regndroparnir hætta að falla lóðrétt til jarðar og með dálítilli hjálp frá Kára (ekki Stefánssyni) virðast þeir hreinlega komast á sporbaug umhverfis jörðu. Trén sem í gær stóðu í fullum blóma, fagurgræn og gljáandi í sólskininu, berjast í dag til og frá í vindinum. Laufblöðin taka óðum á sig hlýlega haustliti enda veitir okkur ekki af hlýju veganesti fyrir veturinn. Það er því ekki að undra að útiverustundum fækkar, mannfólkið leitar skjóls innandyra og hugsunin um plöntur, gróðursetningu og annað er viðkemur ræktun færist æ aftar í forgangsröðina.

Ef vel er að gáð má þó sjá, hér og þar um bæi landsins, nokkra sérvitringa í óða önn við það að gróðursetja ýmiss konar plöntur. Þarna eru yfirleitt á ferð garðyrkjufræðingar því þeir vita sem er, að haustið er einn besti tími ársins til útplöntunar.

     Vaxtarferill plantna er í stuttu máli þannig: Um leið og frost fer úr jörðu á vorin hefst rótavöxtur af fullum krafti í plöntunum. Í kjölfar þessa rótavaxtartímabils laufgast plönturnar og lengdarvöxtur greina og stöngla nær hámarki. Á meðan á lengdarvexti stöngla og greina stendur er rótavöxtur í lágmarki enda hafa ræturnar nóg að gera við það að afla yfirbyggingu vatns og steinefna úr jarðveginum. Lengdarvexti yfirbyggingarinnar lýkur venjulega í ágúst og fer þá í hönd annað tímabil rótavaxtar. Ræturnar halda áfram að vaxa fram á haustið. Sýnt hefur verið fram á það í rannsóknum að rætur halda áfram að vaxa þar til hitastigið í jarðveginum fer niður í um 5°C. Eftir það hægir verulega á vextinum og plantan leggst endanlega í dvala. Rótavöxturinn getur þannig haldið áfram löngu eftir að allt lauf er fallið af plöntunni. Ekki er vitað með vissu hversu lengi rætur vaxa fram eftir hausti á Íslandi en í meðalári ættu þær að ná að vaxa fram í október-nóvember. Plöntur sem gróðursettar eru á haustin ná því að festa sig dálítið í sessi fyrir veturinn.

     Kostir þess að gróðursetja plöntur á haustin eru margvíslegir. Plönturnar ná að nýta vaxtartímabilið árið eftir gróðursetningu til fulls. Plöntur vakna til lífsins snemma á vorin, oft í lok apríl-byrjun maí en garðeigendur fara sjaldnast að huga að útplöntun fyrr en upp úr miðjum maí. Þannig græðir plantan að minnsta kosti tvær vikur auk þess sem hún hefur forskot á rótavöxtinn frá því um haustið. Haustin eru yfirleitt fremur votviðrasöm þannig að ekki þarf að hafa áhyggjur af vökvun nýgróðursettra plantna. Veðráttan á suðvesturhorninu í sumar færði okkur heim sanninn um það að við getum átt von á þurrkatíð enda fundu margir fyrir því að þeir þurftu að vökva mikið meira en venjulega.

     Plöntur í pottum er hægt að gróðursetja hvenær sem er, svo framarlega sem hægt er að koma þeim niður í jörðina fyrir frosti. Berróta plöntur og hnausplöntur er best að eiga við á vorin áður en þær laufgast og aftur á haustin við lauffall. Gott er að miða við það að þegar plöntur fara að fá haustlit er tímabært að gróðursetja þær á haustin. Berróta plöntur sem gróðursettar eru á miðju sumri eru fulllaufgaðar og því algengt að þær slappist töluvert fyrst eftir gróðursetningu, rótakerfið annar ekki vatnseftirspurninni. Þá þarf að vökva og vökva en þetta vandamál er ekki til staðar ef plönturnar eru gróðursettar á haustin.

     Áburðargjöf við haustplöntun ætti að takmarka við lífrænan áburð og kalk, tilbúinn áburður gerir lítið gagn yfir veturinn og skolast bara í burtu. Lífræni áburðurinn og kalkið nýtast hins vegar plöntunum smám saman eftir því sem þau brotna niður auk þess sem þau hafa jákvæð áhrif á byggingu jarðvegsins.

     Að endingu er rétt að benda á það að í flestum gróðrarstöðvum er að finna ágætis úrval af trjám og runnum á haustin og má fullyrða það að viðskiptavinir eru kærkomin tilbreyting í stöðvunum á þessum árstíma.

Guðríður Helgadóttir, garðyrkjufræðingur.

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 1998)