Author: Kristján Friðbertsson

Höf. Kristján Friðbertsson

Hérlendis finnst okkur ræktunartímabilið oft ansi stutt, þó auðvitað sé það breytilegt milli ára og staðsetningar. En hvað er ræktunartímabil og hvernig mælum við það? Er ræktunartímabil það sama og sumar?

Ef við segjum að ræktunartímabil jafngildi sumri, þá flokkar Veðurstofan sumarið á Íslandi sem 1.júní til 30.september. Það er hins vegar m.a. byggt á ákvörðun útfrá þeirra skýrslutímabilum og samanburðarútreikningum. Við gætum alveg notast við það, en skilgreiningin tengist ekki okkar tilgangi. Að sama skapi byrjar raunverulegt sumarveður á Íslandi ekki heldur daginn sem við köllum sumardaginn fyrsta.

Myrkur eða birta?
Almennt séð má reikna með að 4 dimmustu mánuðirnir (frá nóvember út febrúar) séu án teljanlegs sólarljóss á Íslandi sökum norðlægrar legu. Þeir teljast því ekki gagnlegir hlutar af ræktunartímabili, nema viðbótarlýsing og annað komi til. Jafnvel þótt hitastigið væri annars nægilega hátt, væri engin markverð ljóstillífun möguleg. Þetta er þó auðvitað aðeins breytilegt eftir staðsetningu. En t.d. í Reykjavík er það ekki fyrr en í febrúar sem sólin er komin meira en 10 gráður yfir sjóndeildarhring. Þá fyrst getur hún t.d. farið að verma yfirborð svo einhverju skipti. Í lok október er hún svo aftur komin þetta lágt. Trausti Jónsson, veðurfræðingur, miðar þó við að hún fari að skipta máli í kringum 15gráður yfir sjóndeildarhring. Í Reykjavík gefur það okkur ca 20.febrúar og fram í miðjan október eða svo.

Laufblöð koma og fara

Nægilega sterkt sólarljós fyrir gagnlega ljóstillífun vantar 4 mánuði af 12. Er ræktunartímabilið þá 8 mánuðir? Nei. Plöntur þurfa að vera komnar úr dvala og blaðgræna þarf líka að vera til staðar áður en ljóstillífun er möguleg. Fyrir aðrar plöntur en sígrænar þýðir þetta að þær verða að vera búnar að laufgast, sem kallar fyrst á ákveðið tímabil nægilegs hitastigs. Svo skiptir hitastigið í framhaldinu ekki minna máli.

Unga lyngrósin hér á myndinni hefur opnað brum og byrjuð að sýna okkur smá af nýju laufi, en verandi sígræn hefur hún ennþá nægilega blaðgrænu til ljóstillífunar frá fyrri tíð.

Ef við sjáum lauftré úti í garði laufgast í byrjun maí og fella lauf í lok september, þá gætum við sagt að það tré hafi fengið 5 mánaða (22 vikna) tímabil til ljóstillífunar það árið. Sérstaklega ef hitastigið hélst allan tíman yfir 5°C. Plöntur laufgast þó ekki allar á sama tíma og töluverður rótarvöxtur getur átt sér stað eftir lauffall, svo þetta viðmið er ekki endilega það heppilegasta. Enn síður fyrir aðrar plöntur eða önnur svæði. Ýmislegt kemur til greina, en plöntuvalið og tilgangurinn segir mikið til um hvað skiptir mestu máli.

Viðmið: Sólarljós

Ef við skilgreinum ræktunartímabil útfrá sólarljósinu einu saman, er það ekki sérlega gagnlegt. Þó getur verið ágætt að hafa hugmynd um fjölda sólskinsstunda og dróg ég því hingað inn til fróðleiks línurit af bloggi veðurfræðingsins Trausta Jónssonar (Hungurdiskar) sem sýnir rúmlega öld af mælingum í Reykjavík. Sjáum við það hér hægra megin =>

<= Einnig er hér vinstra megin súlurit af vef Veðurstofunnar, sem sýnir hve mikið færri eða fleiri sólarstundir mældust mánaðarlega á Akureyri og Reykjavík árið 2024, borið saman við 30 ára meðaltal. Heildarfjöldinn fyrir árið var 1192 á Akureyri (30 ára meðaltal: 1051) og 1459 í Reykjavík (30 ára meðaltal: 1368).

Ekki er þó allt sólskin af sama styrkleika, eða gagni. Styrkleikinn stýrist ekki síst af sólhæð, eða af hvaða horni/vinkli við fáum sólargeislana til okkar. Þetta þekkjum við auðvitað mjög vel hérlendis, enda sólin afar lágt á lofti hjá okkur hluta ársins. Tengd þessu er auðvitað daglengdin, sem er plöntum afar mikilvæg til að átta sig á árstíðum. Skv weather-atlas.com er meðalfjöldi dagsbirtustunda rúmlega 3800 í Reykjavík hina 8 mánuðina til samans, en fjöldi sólarstunda um 1330. Svipaðan fjölda sólarstunda má finna í ýmsum bæjum á Skotlandi og Írlandi.

Til samanburðar tók ég snöggvast saman sólhæð á hádegi í nokkrum borgum, í byrjun hvers mánaðar af þeim 8 sem eru að teljandi gagni fyrir plöntur á Íslandi. Sveiflan milli stystu og lengstu daga er auðvitað meiri eftir því sem norðar dregur.

Til að fá nánari hugmynd um sólarstyrk má t.d. horfa til flokkunarkerfis á styrk útfjólublárra geisla. Þær tölur geta gefið hugmynd, en ber að taka með miklum fyrirvara, þar sem breytileiki er bæði meðal kerfa og hvernig mælingar eru reiknaðar. Á meðan einn staður segir hæsta gildið fyrir Reykjavík vera í Júlí (4), þá segir annar bæði júní og júlí jafnháa (6).

Enn dugar þetta ekki til að skilgreina gagnlegt ræktunartímabil. Mesta gagnið hafa plöntur af sólarljósi þegar þær eru ekki í dvala og hitastigið er rétt. Við þurfum því að vita hvenær er rétt hitastig fyrir ræktun. Þar lendum við aftur á því að máli skiptir um hvaða plöntur ræðir og hver tilgangurinn er með ræktuninni. En plöntutegundir hafa mismunandi hámarks og lágmarks hitastig fyrir hin ýmsu ferli.

Hér sjáum við aðra sígræna plöntu: Fagurfrú (Saxifraga cotyledon ‘Pyramidalis’). Þrátt fyrir sólarljósið sem hún nýtur á myndinni og næga blaðgrænu er óljóst hvort hún hafi þarna verið staðin að verki við ljóstillífun. Líkt og snjórinn sýnir er myndin tekin að vetrarlagi og því alls óljóst hvort hitastigið hafi verið heppilegt og vökvaaðgengi nægilegt.

Viðmið: Frost

Frost er komið niður fyrir lágmarkshitastig til ljóstillífunar og getum við almennt gert ráð fyrir að enginn vöxtur eigi sér stað í frosti. Samfellt frostlaust tímabil er því algengt viðmið. Þá er hægt að miða við að hitastig fari ekki undir 0°C, nema kannski í örfáar klukkustundir. Sumir horfa frekar til -2, -4 eða -5°C, enda ýmsar plöntur sem þola stutta stund af vægu frosti ágætlega.

Árið 2022 voru 124 dagar í röð frostlausir í fossvoginum, kópavogi. Frá miðjum maí fram í miðjan september. Ef við miðum við amk -4°C lengist tímabilið töluvert, verður 192 dagar frá byrjun apríl fram í miðjan október. Semsagt frá 4 upp í rúmlega 6 mánuði.

Þessu svæði er þó hættara við næturfrosti en ýmsum öðrum stöðum á höfuðborgarsvæðinu og því sennilegt að bæði tímabilin hafi verið lengri annars staðar.

Við gætum því sagt að á SV-horninu gæti frostlaust tímabil á góðu ári verið á bilinu 5-6 mánuðir, eftir nánari staðsetningu og skilgreiningu, útfrá þessu.

Jarðvegshiti getur haft meiri áhrif á ræktun en lofthiti og því óvitlaust að líta á hitastigið við rótarkerfi plantna, t.d. hvort jarðvegur sé frostlaus.

Tengt þessu nefnir skýrsla Veðurstofunnar um jarðvegshitamælingar á Íslandi (VÍ 2018-009) mögulega skiptingu í sumar- og vetrarhluta árs byggða á því hvort jarðvegurinn er hlýjastur næst yfirborðinu. Slíkt viðmið gæfi þá sumarhlutann í 5 mánuði, frá 15. apríl til 15. september fyrir láglendi S, SV og N-lands. Hálendið svo mánuði styttra.

Gömul þumalputtaregla sem Hafsteinn Hafliðason nefnir oft til sögunnar er vorveðrið við Ittoqqortoormiit á Grænlandi (áður Scoresbysund). Horft er til þess að heilli viku sé spáð af rauðum tölum. Hugmyndin er að það segi til um hvenær sé líklegast óhætt að setja út plöntur að vori, því þá sé hætta á næturfrosti að mestu liðin hjá. Þetta mætti t.d. líka nota sem upphafspunkt ræktunartímabils.

Önnur viðmið

Frostleysi jafngildir auðvitað ekki vexti í plöntu. Til gamans skoðaði ég hámarkshitastig að vori og taldi tímabilið frá því 5 dagar komu í röð yfir 5°C, þartil að hausti hámarkshitinn komst 5 daga í röð aldrei upp í 5°C. Það gaf mér frá miðjum apríl og aðeins inn í desember, eða 239 daga, fyrir fossvoginn árið 2022. Eins og við sáum áðan, kemur þó frost fyrir á þessu tímabili og verður takmarkandi þáttur fyrir flestar plöntur.

Í skógrækt hérlendis er þumalputtaregla að tímabil mögulegs vaxtar sé í kringum 4 mánuði og þá hægt að miða við 20.maí til 20.sept eða þarumbil. Norskt viðmið um að lágmarki 140 frostlausa daga, með meðalhita yfir 5°C til að beyki geti þrifist, virðist eiga betur við í Noregi en hér. Allt gefur þetta þó gagnlegar vísbendingar.

Ýmis nytjaræktun horfir einmitt á tímabil yfir ákveðnum meðalhita sem gagnlegt ræktunartímabil. Innan þess er svo hægt að reikna út hitasummur til að sjá hvenær má reikna með fullum þroska, eða jafnvel hvenær ákveðin óværa fer á kreik. Vísað er til slíkra útreikninga sem „degree days“ eða „Growing Degree Days“. Á okkar köldu slóðum nýtist það m.a. til að sjá hve líklegt er yfir höfuð að t.d. ákveðin aldintré nái að fullþroska aldin á íslensku sumri. Lengd ræktunartímabils skiptir auðvitað miklu máli, en hitasumman er nátengd og oft gagnlegt tól þegar kemur að því að skoða hvað er hægt að gera á Íslandi.

Þessu til viðbótar þarf að hafa í huga að hitastig í skjólgóðum garði eða skógi getur verið allt annað en á berangri og að sama skapi erum við ekki öll að upplifa sömu hitagildi í okkar görðum og það sem veðurstofan mælir. Þar sem hitastigið að vori og hausti stýrir miklu um upphaf og enda tímabilsins, getur sá hitastigsmunur einnig haft áhrif á lengd tímabilsins.

Þarna spilar nærloftslagið inn í (e. microclimate) sem ég mun koma nánar inn á í annarri grein. Það getur semsagt bæði lengt tímabilið og hækkað hitasummuna. Jón Þórir Guðmundsson garðyrkjufræðingur hefur t.d. talað um að skjólgóður garður geti bætt í kringum 300 stigum við hitasummu hvers árs, svo það er eftir miklu að slægjast.

Hérna eru semsagt nokkrar hugmyndir og viðmið, en við veljum svo hvert og eitt bara það sem okkur hentar best. Kannski er heppilegast að segja bara alltaf „4-6 mánuðir, hitasumma öðru hvoru megin við 1000“?  Vonandi hefur þó öllum orðið ljóst við lesturinn að samanburður við aðra gengur einungis upp ef skilgreining beggja er sú sama.

Smá viðbót

Ég er fjarri því einn um að fylgjast með bloggsíðu Trausta Jónssonar og margt vitlausara fyrir ræktunarfólk en að fylgjast með skrifum hans. Í Garðyrkjuritinu árin 2014 og 2023 bauð Vilhjálmur Lúðvíksson okkur m.a. upp á sýn Trausta á sumargæði, í formi línurita. Nokkuð sem er auðvitað líka breytilegt milli ára og landshluta.

Þegar litið er á árin í heild, getur kaldur vetur auðvitað falið háan sumarhita í meðaltali. Engu að síður þótti mér áhugavert línurit Trausta sem sýnir hve mörgum gráðum munar á meðalhita Reykjavíkur og Akureyrar og birti það því hér. Ársmeðalhitinn er alltaf hærri í Reykjavík (fyrir utan árið 1984) og eru þessar tölur því einfaldlega ársmeðalhiti Akureyrar dreginn frá sömu tölu fyrir Reykjavík. T.d. árið 1848 var að meðaltali 2 gráðum hlýrra í Reykjavík, en á Akureyri.

Vitna hér í Trausta:

„Við sjáum að á hafísárunum frá 1965 og þar á eftir rauk munurinn upp og varð nærri því 2 stig árið 1968. Þetta var alveg raunverulegt ástand sem varði öll hafísárin 1965 til 1971, en síðan sló af. Það er ákveðið skemmtiatriði að bandaríska veðurstofan trúir ekki svona nokkru – að hitamunur geti ár eftir ár verið meiri en venjulega á milli stöðva þar sem stutt er á milli (á heimskvarða). Viðbragðið varð því að lækka hitann í Reykjavík sem þessari óþekkt nam.“

Stiklur úr japanskri menningu

Í fyrri hlutum höfum við fjallað m.a. um mismunandi tegundir japanskra garða, ásamt plöntum o.fl. sem þar leynast. Ýmislegt má finna í menningu japanskrar þjóðar, sem hefur ratað yfir í garðmenninguna. Sumt sem finnst í görðum í dag er einfalt skraut á meðan annað hefur dýpri merkingu eða sögu bakvið sig. Nefnum því örfá atriði hér til glöggvunar fyrir áhugasama.

Tsukubai – handlaugin.
Handlaug úr steini er nauðsyn við helga staði líkt og búddahof, en ekki síður í hefðbundnum te görðum. (Þar eru bæði garðurinn og teið hefðbundið). Tilgangurinn er hreinsunar ritúal. Nútíma útgáfan er líklega sprittbrúsi úr plasti við innganginn, en þar hefur ekki alveg sama sjarmann.

Tome Ishi / Sekimori ishi – hinn bundni steinn.
Sjáir þú bundin stein liggjandi á stiklu eða gangvegi, er það merki um að hér skuli ekki fara. Í tegarði getur þetta þýtt að prívat te athöfn sé í gangi sem ekki megi trufla. Í garði með hvíldar og hugleiðslurými þýðir þetta á svipaðan hátt að rýmið sé upptekið. Í öðrum tilfellum getur þetta þýtt hinar ýmsu útgáfur af „ekki koma hingað“, „lokað“, „óviðkomandi aðgangur bannaður“, og öðrum álíka skilaboðum. Fyrir vikið er einnig hægt að nota þá til að vísa gestum veginn, einfaldlega með því að setja slíka steina á hvern þann nýja stíg sem hægt væri að fara, sem ekki á að fylgja.

Japanese stone lantern (toro) – ljóskerið.
Ljóskerin fundu sér leið úr búddískum hofum í heimilisgarða fyrir meira en þúsund árum og geta verið úr málmi, steini eða tré. Í kringum 16. öldina fóru þau að vera nokkuð algeng í sérstökum viðhafnar görðum fyrir te drykkju, en voru þá komin í eins konar skraut hlutverk. Slíku hlutverki sinna þau enn í dag og sjást oft nærri stígum, vatni eða byggingum.

Shimenawa – hið helga reipi.
Slíkt getur táknað helgan stað, eða verið sett upp til að halda illum öndum burt. Engum sögum fer þó af því hvort sérstök reipi eru notuð fyrir álftir og gæsir einnig, eða bara fyrir illar endur. Bundið utan um tré eða jafnvel stein, er það merki um að hinn bundni hlutur innihaldi anda og er ýmist þar til að halda þeim bundnum inni, eða sem viðvörun til annarra að fara varlega. Að fella slíkt tré er talið færa viðkomandi afar mikla ógæfu.

Shishiodoshi – dýrafælan.
Ein tegund dýrafælu Í japönskum görðum nefnist Sozu og er vatnsknúin. Bambusrör hleypir hægt rennandi vatni í gegnum sig. Vatnið lendir á öðru bambusröri og fyllir það nægilega til að færa þyngdarpunktinn, svo rörið skelli niður á stein, tæmist af vatninu og myndi hljóð. Hljóðið rýfur þögnina í friðsælum garði, en er til þess gert að fæla burt hin ýmsu jórturdýr sem gætu viljað naga gróðurinn. Sozu fylgir oft japönsku þema í görðum, óháð því hvort það er í notkun eða ekki.

Jizo – verndarinn.
Jizo er guðleg vera, oftast í formi munks, í búddískum kenningum Austur-Asíu og raunar einnig Daóisma. Íbúar hins neðra eru á hans ábyrgðarsviði og þó hann eigi það til að draga fólk á hárinu upp úr pottum helvítis, ef það átti ekkert erindi þangað, er hann almennt séð álitinn frekar ógnvekjandi. Í Japan tíðkaðist sem dæmi að leggja konur ávallt til hinstu hvílu með sítt hár, svo Jizo gæti nú dregið þær upp á hárinu, ef þær skyldu óvart lenda í áðurnefndum pottum.

Japönum leist nú ekki nógu vel á svona ógnvekjandi veru og því breyttist Jizo aðeins í japanskri menningu. Þar launar hann alltaf greiðann, þeim sem koma vel fram við hann og varð sérstakur verndari barna og ferðalanga. Ófædd börn á ferðalagi til lífs, sem og sálir barna sem andast á undan foreldrum sínum, eru einnig á hans sviði. Fyrir vikið má oft sjá styttur af Jizo í barnaklæðum, eða með slík klæði og leikföng, jafnvel sælgæti sér við hlið. Af því hann launar alltaf greiðann, er fólk duglegt að færa honum litlar fórnir, börnum til verndar. Einnig sést hann oft með rauð klæði, en rauður litur ver gegn illum öflum, í Japanskri menningu.

Japanskur Jizo er því friðsæll, góður, hugulsamur, hjálpsamur og vinsæll. Hann getur verið táknaður á ýmsan máta, en á nýlegri japönskum myndum og styttum er hann oftast frekar lítill og krúttlegur. Sem gerir hann auðvitað bara að enn betri viðbót í japanska garðinn.

Dr. Gunnellu Þorgeirsdóttur eru færðar þakkir fyrir aðstoðina. Harald Schaller (www.instagram.com/jadzia79) eru færðar þakkir fyrir að leyfa afnot af myndum sínum, en af myndunum að ofan eru einungis ljóskersmyndirnar höfundar. Fyrri tekin í garði Derek Mundell í Kópavogi, síðari í Kyoto Garden, London.

Vonandi hafið þið notið þessarar litlu fræðslu um nokkra þætti japanskra garða. Hér í lokin smellum við svo nokkrum myndum sem við vorum að spara… 😉  Mæli með að smella á hverja og eina til að sjá þær í fullri stærð – gildir reyndar um flestar myndir í þessum greinaflokki.

Í hluta 2 vorum við byrjuð að skoða plöntur í japanska garðinn. Höldum því áfram hér, en breytum aðeins til.

Hvað ef ég vil meiri trénun?

 Áðurnefndar Kúrileyjar eru upprunastaður kúrileyjakirsis (Prunus kurilensis). Af hinu ýmsa skraut- eða rósakirsi er það án nokkurs vafa kúrileyjakirsið „Ruby“ sem hefur staðið sig langbest hér á landi, þakið sínum fallega bleiku blómum á vorin. Japan er jú þekkt fyrir blómstrandi kirsi og því afar viðeigandi að hafa eitt eða fleiri í garðinum. Stærstu samplöntun þeirra hér á landi er eflaust að finna í Hljómskálagarðinum, Reykjavík. Þar var 50 trjám plantað fyrir áratug, gjöf frá Japansk-íslenska/Íslensk -japanska félaginu.

Innan sömu ættar finnum við blóðhegg, virginíuhegg og næfurhegg, sem hver um sig gefur ýmist fagra blómgun, litbrigði í laufi eða myndarlegan stofn. Í hindarætt finnum við ilmkórónu, stjörnuhrjúf og ættingja þeirra. Litirnir sem þessar plöntur sýna við blómgun eru vanalega á skalanum hvítt til bleikt. Tónar sem eiga vel við í svona görðum.

Hjartatré og brauðtré (Cercidiphyllum japonicum og C. magnificum) eru fremur stórgerð og afar falleg tré sem tengja má við þema sem þetta. Sæmilega stórvaxið hjartatré og undir því vaxandi dverghjarta eða hjartablóm gæti verið hugmynd.

Japanshlynir eru auðvitað staðalbúnaður. Hin ýmsu yrki þeirra eru helst sameinuð af einkennandi blaðfegurð og oft úr nægu að velja þar, þó ekki sé alltaf mikið flutt inn landsins. Ísland er auðvitað ekki endilega heppilegasta loftslagið fyrir þá, en í miklu skjóli hafa þeir stundum náð að dafna ansi vel. Stór kostur er hvað þeir haldast flestir smávaxnir, en auðvitað hægt að hafa þar líka áhrif með vaxtamótun. Fleiri blaðfallega valkosti með fagra haustliti er auðvitað hægt að finna í reyniættinni (Sorbus). Nokkru Sunnan við Kúrileyjar finnum við svokallaðan ‚Dodong reyni‘ (Sorbus ‚Dodong‘), sem ásamt fjallareyni (Sorbus commixta) er gríðarlega fallegt tré með dáleiðandi haustliti. Rúbínreynir er farinn að sjást víðar, koparreynir er alltaf klassískur og gulu berin á Sorbus ‚Joseph Rock‘ eru sérlega fagurt skraut. Dvergreynir, með sín fallegu bleiku ber, er heppilegur með hinu smávaxna. Endilega kynnið ykkur fjölbreytnina í ættkvíslinni.

Hrekkur þú við víða af kvíða?

Ekki á maður endilega von að rekast á umfjöllun um kvíða, þegar trjátegundir eru skoðaðar. Enda var það víst prentvilla og átti ekki að standa hrökk-kvíði, heldur hrökkvíði. Ágætis planta, en passar víðir í japansgarð?

Eitthvað sérlega smávaxið eins og finnavíðir (Salix x finnmarkia), fjallavíðir (Salix arctica) og grasvíðir (Salix herbacea) gæti komið vel út í eins konar landslagi hins smáa. Með steinum, mosa, vatni og jafnvel bonsai plöntum yfir sumarið.

Loðvíðir gæti mögulega skreytt garðinn á látlausan hátt, sé honum vel viðhaldið með klippingum. Héluvíðir (S. helvetica) ásamt kirjálavíði (S. rosmarinifolia) eru áhugaverðir, en hafa lítið verið í sölu undanfarið.

Af stærri plöntunum hafa lensuvíðir og jafnvel lækjar- og körfuvíðir sumpart austurlenskt yfirbragð. Það væri því hægt að hafa þá í huga, ekki síst í kringum tjarnir o.þ.h. Þeir virðast sem betur fer sleppa ágætlega frá helstu vandamálum víðitegunda undanfarið. Sé hugsað til lensulaga laufa, mætti raunar minnast á hafþyrni. Hann hefur fagurt útlit sem gæti virkað framandi í réttu umhverfi. Kallar þó á helst til mikið rótarskota viðhald í snyrtilegum heimilisgarði. Ekki skal þó útiloka birki.

Að eilífu grænt, amen.

Sígræn tré eru sívinsæl, ekki síst í görðum sem þessum.  Lerki hefur oft mjög áhugaverðan karakter og sýnir grófan börkinn líkt og fölsuð skilríki, til að virðast eldri. Marþöll hefur einnig gríðarlega fallegan stofn þegar hún hefur náð ákveðnum aldri og ekki er greinavöxturinn og barrið síðra. Mikið er notað af furuættkvíslinni, en ekki er sjálfgefið að finna mikið tegundaúrval hér á landi. Aðgengi að nefndum yrkjum af furu, greni, þin og lerki takmarkast svo af því að ekki má flytja slík tré til landsins.

Við þurfum því að hafa í huga þegar við sjáum fallegar myndir að utan, hvernig við endursköpum fegurðina með öðrum tegundum eða mótunaraðferðum. Nú eða með því að verða okkur úti um fræ, ef plantan er annars lífvænleg hér.

Dvergfura hentar oft í litla garða, en ýmsar stórgerðari tegundir finnast fyrir stærra pláss, eða til mótunar fyrir hið smáa. Lágvaxin og skriðul yrki af eini og ývið geta gefið fyllingu og þekju og fyrir hægvaxta tré má skoða balsamþin „nana“ og dverghvítgreni yrkin „Conica“ (grænt) og „Sander‘s Blue“ (blátt)

Raunar er orðið ágætis úrval af tegundum og yrkjum einis undanfarið, svo það er um að gera að skoða fjölbreytileikann þar. Gamall, stakur einir í garði getur auðveldlega verið fullkominn miðpunktur fyrir nýtt svæði með japansku ívafi.

Ég hvet áhugasama endilega til að kynna sér efnið nánar og heimsækja fagra japansgarða þegar tækifæri gefst. Í Bretlandi má finna marga japansgarða, m.a. Kyoto Garden í London, auk japansgarða í Kew Gardens. Frakkland býður t.d. upp á japansgarð í Grasagarði Efri-Bretaníu og aldargamli Clingendael garðurinn í Hollandi nýtur mikillar hylli. Í Bandaríkjunum má nefna grasagarðana í Chicago og Brooklyn, te garðinn í Golden Gate Park (San Francisco) og yndisfögru japansgarðana í  Portland og Seattle. Endilega kynnið ykkur þá nánar.

Derek Mundell og Sigríður Ósk sem tóku á móti mér í yndislegum görðum sínum fá sérstakar þakkir, sem og Dr. Gunnella Þorgeirsdóttir fyrir aðstoðina varðandi japanska menningu. Sama gildir um þá sem lánuðu myndir, svo greinin mætti verða skýrari og fallegri og aðra sem veittu hjálparhönd.  Í næsta (og síðasta) hluta tökum við smá hliðarskref og skoðum örfáa af þeim japönsku hlutum sem algengir eru í görðum með þessu þema. Einnig setjum við þar nokkrar fallegar myndir sem við geymdum fram í enda. Sem fyrr eru allar myndir höfundar, nema þar sem annað er tekið fram.

Örfá viðbótar meðmæli í lokin, en annars er um að gera að spyrja Google frænda:

• Myndasafni Damien Douxchamps frá Japan er heldur betur hægt að mæla með:
  https://damien.douxchamps.net/photo/japan/
  
  
• Grasagarður Efri-Bretaníu í Frakklandi inniheldur 25 garða, þ.á.m. japanskan garð. Gaman er að fylgja Instagram síðu þeirra: https://www.instagram.com/parc_botanique_haute_bretagne/
  
  
• Handbók um japansgarða má finna hér:
  https://japanesegardening.org/handbook/
  
  
• Monty Don‘s Japanese Gardens er svo tveggja sjónvarpsþátta umfjöllun sem er algert skylduáhorf, ef þið komist í þá og einnig var gefin út bók samhliða.

Í fyrsta hluta kynntumst við nokkrum tegundum japanskra garða: https://gardurinn.is/hefur-thu-sed-apann-i-japan-hluti-1-af-3/      Nú byrjum við að skoða nokkra lykilþætti sem garður með japanskt þema gæti innihaldið.

Hvernig kenni ég Garðari japönsku?

Garðari? Vorum við ekki búin með þennan brandara? Duolingo appið er heppilegt til að kynna sér nokkur japönsk orð, en viljirðu draga japönsk áhrif inn í garðinn kemur ýmislegt til greina.

Steinar:

• Stórir steinar í garðinum gætu orðið miðpunktur og táknað fjöll eða eyjur. Steinastiklur gætu jafnvel verið eins konar eyjur í garðinum.
• Smáir, rúnnaðir steinar eru heppilegir í uppþornaðan árfarveg.
• Niðurbrotnir steinar, í möl eða sand, geta verið myndlíking fyrir vatn.

Vatn:

• Er lækur, tjörn, gosbrunnur eða jafnvel fuglabað nú þegar til staðar til að vinna með?
• Rennandi lækur og litlir fossar eru oft betri en stórgerðir gosbrunnar.
• Tjörn með gróðri og fiskum eða smágerð kyrrstöðulaug til endurspeglunar, jafnt á umhverfinu sem og eigin tilvist. Lítill steinn sem situr á diski, fullum af vatni, getur náð fram sömu hughrifum og stórt bjarg í miðri tjörn.

Eyjar gegna stóru hlutverki. Hvort sem er raunverulegar eyjar í stóru stöðuvatni, stórir steinar í lítilli tjörn eða á sandflæmi og jafnvel litlir runnar í eyjalíki. Ekki skrýtið að eyríkið Japan tengi sterkt við eyjar í sinni hönnun og nærumhverfi. Lítill Steinn (eða) Steinarr, á diski með vatni getur verið jafn áhrifaríkt og eyjar í tjörn. Hér sækjumst við oftar eftir því smávaxna sem líkir eftir því stóra.

Virðing japana fyrir því aldna er vel þekkt, enda tengir langur aldur betur við hið eilífa flæði tímans og tilverunnar. Gömul og stór tré geta því verið góður upphafspunktur eða ákveðin miðja í japönsku þema. Gróin tré í áhugaverðu formi, með mosa og fléttuvexti eða stórt lerkitré, svo dæmi séu tekin. Gott er að skoða það sem fyrir er og ákveða útfrá hvaða miðpunkti þú vilt vinna.

Þarf ég að panta fullt af plöntum frá Japan?

Hvað viltu í raun og veru? Hefðbundið japanskt eða bara „austurlenskt yfirbragð“? Mun algengara og einfaldara er að vilja ákveðinn framandi anda Asíu í garðinn. Horfa svo til þess hvað skapar það útlit og þau hughrif sem við sækjumst eftir. Slík nálgun er líka skynsamlegri í langflestum tilfellum, enda afar misjafnt hvað er raunhæft við okkar aðstæður. Munum bara að taka tillit til þess hve mikil vinna fylgir hverri plöntu. Helst ætti „látlaust og róandi“ að óma reglulega í huganum þegar japanskur garður er skipulagður.

Burknar finna sér oft góðan stað og gott úrval til af þeim hér undanfarið, jafnvel „japansburknar“. Japanslyng (Pieris japonica) fæst líka stundum hér á landi. Árangur hefur verið misjafn, en sé þeim gefið gott skjól geta þau staðið sig ágætlega. Ýmsar brúskur/hostur passa mjög vel.

Sérlega viðeigandi gæti verið að hafa fallega bambusplöntu vaxandi í garðinum, en nánar um það í ítarlegum greinarflokki í Garðyrkjuritinu 2021.

Þekjuplöntur

• Mosi passar oft vel, en vex hann vel við þínar aðstæður og færir þér gleði?
• Nálapúði (Azorella trifurcata) getur þakið stóra steina á sólarsvæði mjög fallega.
• Smávaxnir steinbrjótar (t.d. roðasteinbrjótur) og smávaxnir hnoðrar (t.d. helluhnoðri).
• Hvað með blóðberg til að blanda íslenskum og japönskum áhrifum saman?

Rósir

• Þetta er japansgarður, ekki rósagarður…

Virkilega, engar rósir?

• Rósir eiga seint við í hefðbundnum japansgarði, þó hægt sé að finna þær í Japan.
• Fallegar, klassískar bóndarósir geta þá frekar passað.

Lyngrósir

• Já, svona rósir eiga klárlega heima þarna.
• Velja saman góða blöndu af lyngrósum og gefa þeim pláss til að verða stórar og gamlar.
• Minni garður (eða smávaxnara þema) horfir þá frekar á dverglyngrósir. Rhododendron impeditum, urðarlyngrós, o.þ.h.

Fyrir mitt leyti get ég – að öllum öðrum ólöstuðum – mælt með bæði faglegri ráðgjöf og góðu úrvali af lyngrósum stórum sem smáum í Nátthaga, Ölfusi, sem dæmi. En það er eins með allar þessar plöntur: hafið í huga hvað raunverulega passar við ykkar aðstæður í garðinum. Gott er að skoða víða og leita sér ráðgjafar. Sérstaklega að sumri til er hægt að finna ágætis úrval af plöntum ef fólk leggur á sig að leita. Þó auðvitað sé það misauðvelt eftir búsetu.

Í næsta hluta skoðum við svo enn feiri plöntur, sérstaklega tré.

(Allar myndir eru höfundar, nema þar sem annað er tekið fram.)