Author: Vilhjálmur Sigurjónsson

Gras þarf ekki endilega að vera það sama og gras. Grastegundir sem valdar eru í grasflatir eiga í okkar huga að vera fagurgrænar, hægvaxta og harðgerðar, þola vel slátt og mynda þéttar breiður. Þarna erum við ekki að horfa á hverja plöntu sem einstakling heldur er það heildaráferð grasflatarinnar sem heillar og þar með samspil alla plantnanna sem mynda breiðuna. Grös geta hins vegar verið mjög blaðfalleg og alveg fyrirtaks skrautplöntur, rétt eins og blómstrandi tvíkímblöðunar.

     Skrautgrös hafa verið að ryðja sér til rúms á undanförnum árum. Augu garðeigenda hafa verið að opnast fyrir möguleikum þess að nota skrautgrös af ýmsum tegundum til að fá fram ákveðin áhrif í görðum sínum. Úrval skrautgrasa hefur verið að aukast nokkuð og er hægt að fá skrautgrasategundir sem eru ýmist mjög hávaxnar eða hér um bil jarðlægar. Hér á efti ætla ég að fjalla um nokkrar tegundir skrautgrasa og notkunarmöguleika þeirra.

     Efst á listanum er auðvitað randagrasið, Phalaris arundinacea ‘Picta’. Þetta er hávaxið gras, um og yfir 1,5 m á hæð með upprétta stífa stöngla. Blöðin eru fremur breið af grasblöðum að vera, dökkgræn með hvítar rendur eftir endilöngu blaðinu. Upp úr miðju sumri kemur stór og fremur gisinn puntur á stönglana en hann er ekki mjög áberandi, grasið er fyrst og fremst ræktað vegna blaðanna. Randagras er fremur skriðult og þarf að stinga utan af plöntunni árlega til að halda henni í skefjum. Það getur auðveldlega lagt undir sig heilu beðin sé ekkert að gert. Ein leið til að komast hjá því að þurfa sífellt að stinga utan af randagrasinu og halda vinnu við það í lágmarki er að rækta það í stóru keri. Kerið þarf að vera nokkuð djúpt, 40-50 cm á dýpt og fremur vítt, gamlar síldartunnur henta til dæmis mjög vel í þetta. Á skömmum tíma fyllir randagrasið alveg í kerið og þetta plöntuval gefur glænýtt útlit fyrir sólpallinn hjá manni, kærkomin tilbreyting frá litagleði sumarblómanna sem auðvitað þurfa að vera á pallinum líka.

     Hnúðhafrar, Arrhenatherum elatius ssp. bulbosum, eru við fyrstu sýn eins og smávaxnari útgáfa af randagrasi. Plantan verður 80-100 cm há með upprétta stöngla og hvítröndótt blöð en blöð hnúðhafranna eru mun mjórri en blöð randagrassins. Að auki mynda hnúðhafrarnir litla hnúða niðri við jarðvegsyfirborðið og minna þessi hnúðar á litla lauka. Þessi skemmtilega grastegund myndar þétta brúska og fjölgar sér með myndun nýrra hnúða niðri við jörðina. Hnúðhafrarnir eru því ekki eins líklegir til vandræða og randagrasið því þeir skríða ekki út um allar jarðir. Tegundina má nota innan um fjölærar plöntur til að fá fram létt yfirbragð fjölæringabeðanna og skapa andstæður við blaðlögun hinna hefðbundnum fjölæru plantna sem yfirleitt eru með fremur breið blöð með ýmsu lagi.

     Gulur skrautpuntur, Milium effusum ‘Aureum’, er hávaxið gras, 1,5-2 m á hæð með upprétta stöngla og útsveigð, fremur breið blöð. Blöð gula skrautpuntsins eru gulleit og verður guli liturinn meira áberandi ef plantan stendur á björtum vaxtarstað. Skrautpuntur þolir annars vel hálfskugga. Hann þarf rakaheldinn jarðveg og stendur sig betur á skjólgóðum stað, sérstaklega er fallegt að staðsetja þessa gulblaða plöntu við dökkan bakgrunn til að skapa andstæður.

     Mjallhæra, Luzula nivea, er strangt til tekið ekki grastegund en hún er með fallega bogsveigð, ljógræn graslík blöð. Hún verður um 40 cm há og myndar fallegar þúfur. Um mitt sumar koma fram stönglar og á enda stönglanna eru lítil hvít blóm, nokkur saman á hverjum stöngli. Mjallhæra er ákaflega fíngerð tegund og hentar mjög vel innan um aðrar fjölærar tegundir, hún vill bjartan vaxtarstað og þolir ágætlega þurrk.

     Eftir þessa lesningu væru það fullkomlega eðlileg viðbrögð að halda rakleiðis í næstu gróðrarstöð og kaupa sér nokkur skrautgrös. Látið það bara eftir ykkur.

Guðríður Helgadóttir, garðyrkjufræðingur

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2006)

Sérhvert fag, sama hvaða nafni það nefnist, hefur á að skipa fagorðum sem eru lýsandi fyrir sérstöðu fagsins á einn eða annan hátt. Fagorð þessi geta til dæmis náð yfir hluti eins og verkfæri eða hugtök eða athafnir sem tengjast faginu. Fagmennirnir eru auðvitað með sitt tungumál á hreinu en oft kemur babb í bátinn þegar viðskiptavinirnir ætla að láta ljós sitt skína. Garðyrkja er þar engin undantekning og oft koma fram grátbroslegar afbakanir á orðum sem garðyrkjufólki eru töm en eru ekki endilega hluti af daglegum orðaforða almennings.

     Orðið ,,fjölær” er dæmi um slíkt. Fjölærar plöntur eru plöntur sem lifa í mörg ár. Yfirleitt er þá verið að tala um jurtkenndar plöntur sem vaxa upp að sumri til, blómstra, þroska aldin og falla svo niður að vetri til. Næsta sumar taka þær aftur við sér, vaxa upp, blómstra, þroska aldin og svo koll af kolli. Í raun og veru eru tré og runnar líka fjölærar plöntur því þessir plöntuhópar lifa lengur en tvö ár. Þetta orð er því gegnsætt og merking þess rökrétt. Viðskiptavinir gróðrarstöðva eru þó margir að stíga sín fyrstu spor í ræktun og hafa kannski ekki tileinkað sér svona fagorð.

     Hér á eftir eru dæmi um afbakanir á þessu orði og hugsanleg merking á afbökuninni fylgir á eftir, innan sviga. Komið hafa fram beiðnir um ,,fjölærðar” plöntur (margar plöntur settar saman í hóp og öskrað á þær þar til þær hreinlega ærast), ,,fjölhærðar” plöntur (með mörgum hárum, hugsanlega verið að biðja um loðvíði, loðkvist eða einhverjar aðrar loðnar plöntur), ,,fjölyrtar” plöntur (plöntur sem samkjafta ekki, hafa tekið auglýsinguna ,,Látið blómin tala” bókstaflega), ,,fjölhæfar” plöntur (er margt til lista lagt, geta haft ofan af fyrir eigendum sínum með ýmsum hætti) og ,,fjölrænar” plöntur (andstaðan við einrænar, eru ákaflega félagslyndar).

     Birki úr Bæjarstaðaskógi hefur komið ákaflega vel út í ræktun sunnanlands og var lengi vel til sölu hjá garðplöntuframleiðendum. Á merkimiðum var gjarnan skammstafað Bæjarst.birki og vissu innanbúðarmenn hvað við var átt. Því vakti það nokkra kátínu þegar kona ein hringdi í ónefnda gróðrastöð og bað um bæjarstjórabirki. Hugmyndin er ef til vill ekki svo slæm, hugsanlega mætti nota þetta til flokkunar á birkiplöntum, efst trónir borgarstjórabirki, svo bæjarstjórabirki, þá sveitarstjórabirki og síðast en ekki síst kæmi svo oddvitabirkið.

     Allar plöntur hafa alþjóðlegt latneskt plöntuheiti og þannig getur garðyrkjufólk um allan heim borið saman bækur sínar varðandi ræktun á tilteknum tegundum. Þessi latnesku heiti eru þó hálfgert torf í daglegu tali og mun auðveldara að nota íslensk heiti. Íslensku heitin og beygingar á þeim geta þó líka vafist fyrir fólki. Þannig er ekki óalgengt að þegar viðskiptavinir vilja fá fleiri en eitt stykki af morgunfrú þá biðji þeir um nokkrar morgunfrýr. Brúðarauga er ákaflega fallegt fínlegt sumarblóm í bláum, bleikum og hvítum litum. Það hefur verið kallað ýmsum nöfnum, sumir vilja fá brúðarslör, aðrir brúðareyra og einn viðskiptavinur bað um glóðarauga og vildi hafa það blátt…

Fjölæru plönturnar fá oft á tíðum skemmtileg nöfn eins og fótaskinn og fjandafæla en stundum hefur maður það á tilfinningunni að nafngefandinn sé tunguliprari en fólk er flest. Kannski er tilvalið að líta á það sem æfingu í tunguleikfimi að biðja um þrjátíu og þrjá luðrukofra eða þrettán snoðhnyðrur.

     Afgreiðslufólk í gróðrarstöðvum þarf að vera vel með á nótunum og í sumum tilfellum að hafa dálítinn skammt af dulrænum hæfileikum til að viðskiptavinirnir fái örugglega réttu plönturnar, viðskiptavinurinn verður jú að vera ánægður með þjónustuna. Erfið verkefni eru ögrandi og reyna oft á hugvit afgreiðslufólks. Eitt erfiðasta verkefni sem rekur á fjörur afgreiðslufólks og getur virkilega reynt á tengsl þess við huliðsheima er hugsanlega falið í eftirfarandi setningu: ,,Ég er að leita að ákveðnu blómi, það blómstrar með svona gulum blómum, áttu það til?”

Guðríður Helgadóttir, garðyrkjufræðingur

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2000)

Það er rétt að taka það fram hér í upphafi greinarinnar að ég hef ekkert á móti inniblómum og þetta er alls ekki heróp af neinu tagi, inniblóm eru svo sannarlega velkomin innandyra, ég á meira að segja nokkur svoleiðis sjálf og þau eru öll hin hressustu. Það sem ég ætla að fjalla um í þessari grein eru inniblóm sem hafa fengið fjölbreyttara notagildi.

     Á síðustu árum hafa skapast nýjar hefðir í ræktun hjá okkur Íslendingum. Með aukinni ræktun og tilkomu sólpalla og skjólveggja hefur okkur tekist að skapa hlýja og skjólgóða garða sem auka notagildi garðanna til muna og gera okkur kleift að rækta mun hitakærari plöntur utandyra en áður þekktist. Margar þessara tegunda hafa verið aufúsugestir á íslenskum heimilum um áratugaskeið en ekki hefur verið talið óhætt að henda þeim út á guð og gaddinn. Nú hefur ný kynslóð harðbrjósta garðyrkjumanna tekið sig til og markaðssett fyrrverandi inniplöntur sem útiplöntur. Rétt er að taka það fram að allar þessar inniplöntur eru einungis ætlaðar til notkunar utandyra yfir sumartímann því þær þola ekki íslenskt vetrarveður. Í sumum tilvikum eru þær þá ræktaðar eins og önnur sumarblóm en einnig má kippa plöntunum inn og geyma þær í hlýjunni innandyra yfir veturinn. Næsta vor er svo tilvalið að gleðja plönturnar aftur með því að veita þeim dvalarleyrfi utandyra um leið og hlýtt er orðið í veðri. Engar rannsóknir hafa verið gerðar á sálarlífi plantnanna og hugsanlegra áhrifa þessa flakks út og inn á þær en ef plöntur hefðu sál, er ég viss um að þær gleddust mikið yfir aukinni fjölbreytni í lífi sínu enda á yfirleitt ekki fyrir rótföstum plöntum að liggja að vera mikið á flakki.

• Bergflétta, Hedera helix, er til í mörgum afbrigðum. Flest þau afbrigði sem eru með hvít- eða gulskellóttum blöðum eru of viðkvæmar til að þrífast utandyra hérlendis allt árið. Þær eru hins vegar fyllilega harðgerðar utandyra yfir sumarið og fara sérstaklega vel með blómstrandi blómum í pottum og kerjum. Bergfléttan vex ekki mikið yfir sumarið en hún minnkar ekki heldur…
• Fúksía eða blóðdropi Krists, Fuchsia cv., er ákaflega fallegur blómstrandi hálfrunni. Blómin eru stór, ýmist einlit eða tvílit og í rauðum, bleikum, fjólubláum eða hvítum litum. Á árum áður áttu allar alvöru húsmæður fúksíur í stofu- og eldhúsgluggum sínum en svo duttu þær úr tísku og þóttu einstaklega púkaleg blóm. Nú hafa fúksíurnar fengið uppreisn æru. Þær eru komnar inn úr kuldanum og hafa verið settar út í kuldann aftur, bara í annarri merkingu. Fúksíur blómstra allt sumarið og maður fær mjög mikið af blómum fyrir peningana en rétt er að passa upp á það að fjarlægja visin blóm af plöntunum svo þær fari ekki að mynda fræbelgi, þá fer orka plöntunnar í fræmyndunina en minna í blómgun. Vaxtarlag fúksía er mjög fjölbreytt og er hægt að fá plöntur fyrir hvers konar aðstæður. Hengi-fúksíur henta einkar vel í hengipotta, uppréttar fúksíur í ker og venjulega potta og svo er jafnvel hægt að fá fúksíur á háum stofni og eru þær sérlega glæsilegar í stórum potti á sólpalli.
• Ástralska pálmategundin Corydalis australis er glæsileg viðbót í flóru útlægu inniblómanna. Ungplöntur pálmans eru með löng, graslík blöð sem ná 60-100 cm hæð. Það gefur mjög skemmtileg áhrif að setja plöntu af þessu tagi í miðju á keri eða potti og raða blómstrandi plöntum í kring. Til eru afbrigði af þessum pálma með purpurarauð laufblöð og eru þau ekki síðri en aðaltegundin.
• Cineraria, Pericallis x hybrida, var mikið ræktuð sem inniblóm hér áður fyrr. Hún er frábrugðin hinum tegundunum í því að hún er ekki fjölær. Cinerarian er ein þessara tegunda sem duttu úr tísku og var mikið til hætt að rækta hana. Ný afbrigði af cinerariu eru nú komin í ræktun. Þessi afbrigði eru lágvaxin og þétt og blómstra mikið. Blómin eru í bleikum, rauðum og bláum litum. Hvert blóm stendur í langan tíma og er blómgunartími plöntunnar mun lengri utandyra en innan því lægra hitastig hægir á allri starfsemi plöntunnar. Þessi tegund hentar sérlega vel stök í pott á borði eða í samplöntun með öðrum plöntum í ker og potta.

Ljóst er að þessi listi er ekki tæmandi, inni á heimilum landsmanna leynast örugglega inniblóm sem er alveg óhætt að skella út yfir sumarið, til dæmis jukkur eða drekatré. Sumir vilja jafnvel halda því fram að plönturnar hafi gott af þessari útiveru sinni því stundum getur orðið verulega heitt innandyra að sumarlagi. Það er þó vissara að tryggja þessum plöntum hlýjan og sólríkan stað þegar þær eru settar út þótt allar geti þær talist nokkuð vindþolnar. Gott er að venja þær smám saman við útiveruna og taka þær inn á nóttunni fyrst í stað.

     Við þekkjum það líklega þjóða best, Íslendingar, hvað okkur finnst skemmtilegt að leggja land undir fót og jafnvel að bregða okkur út fyrir landsteinana. Hugsanlegt er að íslensk inniblóm hafi fengið svolítið flökkusmit með vökvunarvatninu frá okkur og þau vilji gjarnan vera á faraldsrótum en til þess þurfa þau aðstoð okkar fótfráu flökkukindanna. Verum því óhrædd við að prófa okkur áfram í þessum efnum, í versta falli hefur líf viðkomandi plöntu orðið tilbreytingarríkara en ella…

Guðríður Helgadóttir, garðyrkjufræðingur

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2003)

Flestir garðeigendur eru þeirrar skoðunar að plönturnar sem þeir velja í garða sína eigi annað hvort að vera einærar, þ.e. sumarblóm, eða að þær lifi endalaust, séu með öðrum orðum fjölærar. Fjölærar plöntur koma upp ár eftir ár og það þarf ekki að hafa fyrir því að gróðursetja nýjar á hverju ári. Tré og runnar eru auðvitað fjölærar plöntur en sú hefð hefur skapast fyrir því að nota hugtakið fjölærar plöntur yfir jurtkenndar, fjölærar plöntur sem falla niður yfir veturinn og vaxa upp aftur að vori.

     Tvíærar plöntur eru þeirrar náttúru að þær lifa einungis í tvö ár eða tvö vaxtartímabil. Fyrra sumarið spíra þær upp af fræi og mynda laufblöð. Þessi laufblöð geta í sumum tilfellum staðið yfir veturinn en oft falla þau niður. Þetta sumar nota plönturnar til að byggja upp myndarlegan forða í rótum sínum. Yfir veturinn þurfa þær svo á kuldatímabili að halda til þess að blómgun geti átt sér stað. Þurrkur hefur svipuð áhrif á plöntur og kuldi og því getur verið nóg fyrir plönturnar að lenda í hressilegum þurrki, þá geta þær átt það til að blómstra. Seinna sumarið á svo blómgunin sér stað. Blómgun tvíærra plantna getur verið stórglæsileg enda hafa þær verið duglegar við að safna sér forða árið áður. Plönturnar eru frekar lágvaxnar á fyrra ári enda enginn blómstöngull á þeim og ekki gott að eyða dýrmætri orku í óþarfa. Árið sem þær blómstra koma svo oft upp háir og tignarlegir blómstilkar sem bera uppi mikið blómskrúð. Eftir að blómguninni lýkur deyja plönturnar enda hafa þær uppfyllt hlutverk sitt í þessu lífi, að skilja eftir sig afkomendur sem tryggja áframhaldandi líf tegundarinnar.

     Fáar tvíærar plöntutegundir eiga sér eins merkilega fortíð og fingurbjargarblómið, Digitalis purpurea. Fingurbjargarblóm hefur verið ræktað um aldaraðir vegna lækningaeiginleika sinna. Það hefur verið notað sem lyf við geðveiki og segir sagan (höfum þá í huga að góð saga ætti aldrei að gjalda sannleikans) að van Gogh hafi drukkið seyði af fingurbjargarblómi en eins og alþjóð veit var þessi mikli listamaður illa geðveikur. Ein af aukaverkunum fingurbjargarblóms er sú að sá sem notar það sér gula áru í kringum alla hluti í kringum sig. Á þar að vera komin skýringin á því hversu hrifinn van Gogh var af gula litnum…

     Fingurbjargarblóm hefur einnig verið notað til hjartalækninga. Það er þó rétt að benda á að eins og með allar góðar lækningajurtir þá borgar sig ekki að reyna lækningamáttinn á sjálfum sér án leiðbeininga fagmanns, oft getur ríflegur skammtur af lækningajurtinni verið hreinlega banvænn. Fingurbjargarblómið er mjög glæsilegt, blómstönglarnir geta verið yfir 1,5 m háir. Blómin eru lútandi klukkur, freknóttar innan í og í bleikum litum. Fingurbjargarblómin hefur getað viðhaldið sér með sáningu í skjólgóðum görðum hérlendis en í flestum tilfellum þarf að gróðursetja nýjar plöntur árlega.

     Önnur bráðhugguleg tvíær tegund er sumarklukkan, Campanula medium. Sumarklukkan er ýmist bleik, blá eða hvít og blómstrar hún stórum, belgvíðum blúndulegum klukkum sem minna mig alltaf svolítið á gamaldags undirbuxur kvenna, þessar hnjásíðu með víðu skálmunum sem voru teknar saman með teygju neðst og eru ákaflega sjaldgæf sjón nú á tímum g-strengja. Sumarklukkan er mjög áberandi í blóma því klukkurnar raða sér eftir endilöngum blómstilkunum sem eru yfirleitt um það bil 60-80 cm á hæð.

     Ólympíukyndill, Verbascum olympicum, er stórglæsilegur fulltrúi tvíærra plantna. Hann er sérlega voldugur í blóma, verður allt að 2 m hár. Blómstilkurinn er þykkur og mikill og greinist mikið ofan til. Hann verður þakinn skærgulum blómum þegar líður á sumarið. Margir rugla ólympíukyndlinum saman við náfrænda hans, kóngakyndil eða kóngaljós en sú tegund er fjölær og með ívið loðnari blöð en ólympíukyndillinn. Kyndlanafnið er réttnefni á þessa tegund því það hreinlega lýsir af honum í rökkri íslensks sumarkvölds.

     Margar aðrar algengar tegundir í íslenskum görðum eru í raun tvíærar, þótt þær séu einungis ræktaðar sem einærar. Þar má nefna skrautkál, sem myndar fallegan og þéttan haus úr laufblöðum fyrra sumarið og blómstrar svo skærgulum blómum á háum stilk seinna sumarið. Reyndar sjáum við stundum blómgun hjá skrautkálinu strax á fyrra ári en þær plöntur hafa þá annað hvort þornað ótæpilega eða lent í kuldahreti og hafa því ruglast í ríminu. Að sama skapi eru rófur, gulrætur og steinselja tvíærar plöntur. Stjúpur, þessi algengu sumarblóm, eru í raun tvíærar en í dag eru í ræktun yrki af stjúpum sem hafa verið kynbætt þannig að þau geta blómstrað strax á fyrra ári án þess að þurfa til þess sérstakt kuldatímabil.

     Það er jafnauðvelt að gera ráð fyrir tvíærum plöntum í garðinum hjá sér eins og sumarblómum. Flestar gróðrarstöðvar bjóða upp á heilmikið úrval af tvíærum plöntum og kosturinn við að kaupa þær í gróðrarstöðvum er sá að þar eru þær yfirleitt seldar á öðru ári þannig að ekki þarf að bíða eftir blómum í heilt ár. Vissulega þarf aðeins að annast þær meira en sumarblóm, flestar þessara tegunda þurfa uppbindingu vegna þess hversu hávaxnar þær eru en blómskrúðið er svo sannarlega þess virði.

Guðríður Helgadóttir, garðyrkjufræðingur

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2003)