Author: Vilhjálmur Sigurjónsson

Plöntur eru mannfólkinu lífsnauðsynlegar því án þeirra værum við ekki neitt, ekki andað, ekki matast, ekki klætt okkur, ekki dregið bíla, ekki drukkið vín; við værum sennilega ekki til í núverandi formi. Á Íslandi byggir landbúnaður á plöntum sem ýmist eru innlendar eða innfluttar og eru ræktaðar hérlendis sem fóður fyrir búfénað eða matvæli fyrir mannskepnuna. Hugtakið nytjaplöntur eru mjög breytt, í raun eru það allar plöntur sem maðurinn hefur einhver not af.

     Ræktun nytjaplantna á Íslandi hefur auðvitað verið stunduð frá því land byggðist en tegundavalið hefur hins vegar breyst í gegnum tíðina. Landnámsmenn komu með ýmsar ræktunarhefðir með sér frá Evrópu, ræktuðu kryddjurtir, matjurtir og korn en slík ræktun lagðist mikið til af á miðöldum. Þegar rofaði til í miðaldamyrkrinu tóku menn til við ræktun á ýmsum tegundum plantna og einkum náði rófna- og kartöflurækt til manneldis miklum vinsældum enda mjög auðræktaðar tegundir við íslenskar aðstæður. Það var svo nokkrum frumkvöðlum í íslenskri garðrækt að þakka að þekking á ræktun kálplantna og margra annarra matjurta breiddist út og varð almenn í landinu.

     Á síðustu árum hefur orðið sprenging í kornrækt á Íslandi. Kynbótamenn hafa unnið mikið starf við að finna yrki sem henta vel fyrir íslenskt loftslag og hefur sú vinna skilað sér margfalt, nú má sjá stóra kornakra víða um sveitir og er fátt fegurra er einmitt það að sjá kornið sveiflast mjúklega með vindinum. Kornið sem ræktað er hér er fyrst og fremst notað sem fóður fyrir búfénað og sjá bændur fram á að geta sparað sér háar fjárhæðir með því að rækta eigið korn. Kornræktin á eftir að breiðast hratt út á næstu árum, ef svo heldur sem horfir og þar að kemur að kornakrar verða ekki óvenjuleg sjón í íslenskum sveitum.

     Lengi vel var því haldið fram að Ísland væri eitt stærsta bananaframleiðsluland Evrópu. Hugsanlega hefur þetta verið rétt því hér voru ræktaðir bananar í gróðurhúsum víða um land, þótt magnið hafi eflaust ekki verið í tonnum talið. Enn eru ræktaðir bananar á Íslandi í gróðurhúsum og sennilega er mesta framleiðslan á Reykjum í Ölfusi þar sem áður hét Garðyrkjuskóli ríkisins en er nú starfsstöð garðyrkjubrauta Landbúnaðarháskóla Íslands. Þar geta gestir og gangandi farið inn í bananahúsið og skoðað plönturnar sem bananarnir vaxa á. Bananar vaxa á plöntum sem eru með ógurlega stór laufblöð og ber hver planta aldin einu sinni, þá er hún höggvin niður og rótarskot frá móðurplöntunni tekur við. Rétt er þó að vara fólk við því að smakka á banönum sem hafa alla tíð þroskast á móðurplöntunni, þeir eru svo sætir og góðir á bragðið að manni finnast búðakeyptir bananar bragðlausir og óspennandi í samanburðinum.

     Þegar minnst er á grasker dettur manni helst í hug amerísk útgáfa af hrekkjavöku þar sem graskerin eru holuð að innan, skorin í þau andlit og kerti sett inn í graskerið. Þetta eru hins vegar mjög góðar nytjajurtir og tilvaldar í alls kyns grænmetisrétti. Grasker er auðveldlega hægt að rækta í gróðurhúsum á Íslandi og þurfa þau ekki mikinn hita til að ná að þroskast vel og verða stór og falleg. Það er um að gera fyrir þá sem eiga eða hafa aðgang að gróðurhúsi að prófa að rækta þessa skemmtilegu plöntu og það er aldrei að vita nema við getum í framtíðinni tengt grasker við rammíslenska hauststemningu, til dæmis mætti bragðbæta kjötsúpuna á réttadaginn með graskeri eða drýgja lifrarpylsuna með steiktum graskersbitum, möguleikarnir eru óþrjótandi.

Guðríður Helgadóttir, garðyrkjufræðingur

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2005)

Sambýli tveggja lífvera er skilgreint þannig að þær deila saman lífskjörum og báðar lífverurnar hagnast á samlífinu. Í ljósi nýafstaðinna kosninga dettur manni í hug að þetta gæti verið lýsing á samstarfi sjálfstæðis- og framsóknarflokks eða sjálfsóknarflokksins, eins og gárungarnir hafa viljað nefna þetta sambýlisform. Þetta gæti svo sem einnig verið lýsing á góðu hjónabandi enda er það kannski það sambýlisform sem er hampað mest í dag. Í ríki plantna er hjónabandið þó harla léttvægt enda lítið um slíkar vígslur á þeim slóðum, þótt plöntur séu samt sem áður ómissandi við hjónavígslur. Sambýli plantna við aðrar lífverur getur verið með ýmsum hætti og er ótrúlegt að sjá þá útsjónarsemi sem hefur þróast hjá náttúrunni í gegnum tíðina, skýtur hún jafnvel útsmognustu stjórnmálaflokkum ref fyrir rass.

     Plöntur af ertublómaætt, Fabaceae, búa í sambýli við ættkvísl rótarbaktería af ættkvíslinni Rhizobium. Bakteríur þessar eru þeirrar náttúru að þær geta unnið nitur (köfnunarefni, N) úr andrúmslofti við loftfirrðar aðstæður. Bakteríurnar eru til staðar í jarðvegi og þegar planta af réttri tegund eða ættkvísl er gróðursett í viðkomandi jarðveg fer sérstakt boðefni milli róta plöntunnar og bakteríunnar. Boðefnið gerir það að verkum að rótarhár plöntunnar vaxa í átt að bakteríunni og rótin hringar sig utan um bakteríuna. Bakterían sýkir rótina og gerir það að verkum að á rótum viðkomandi plöntu myndast litlir hnúðar. Inni í hnúðunum er aragrúi baktería sem vinna að því nótt sem nýtan dag að breyta nitri úr andrúmslofti í nitursambönd sem nýtast plöntunni til vaxtar og viðgangs. Í staðinn fyrir nitursamböndin fær plantan sykrur og vatn frá plöntunni.

     Nitur er það aðalefni sem er mest takmarkandi fyrir vöxt plantna því það binst ekki vel í jarðvegi, skolast auðveldlega út úr jarðveginum en er jafnframt lífsnauðsynlegt fyrir plöntur. Það er því greinilegt að þetta tiltekna sambýli plöntu og bakteríu er ákaflega mikilvægt fyrir viðkomandi lífverur. Fleiri lífverur geta þó notið góðs af þessu sambýli því sýnt hefur verið fram á það að plöntur sem sambýli við Rhizobium á rótum eru leka þannig að alltaf sleppur svolítið af nitursamböndum út úr rótum plantnanna. Þessi nitursambönd geta nálægar plöntur tekið upp og nýtt sér. Það er því hagstætt að gróðursetja niturbindandi plöntur á rýrt land því þær framleiða áburð sem annars væri ekki til staðar, nema þá kannski í örlitlu magni.

     Elritegundir af bjarkarætt eru með annars konar sambýli á rótum sínum. Þær búa í sambýli við lífveru sem kallast geislasveppur og er nokkurs konar millistig milli svepps og bakteríu. Geislasveppur elriplantnanna nefnist Franckia og bindur hann, líkt og rótarbakteríurnar sem áður voru nefndar, nitur úr andrúmsloftinu. Nitursamböndin sem verða til við þetta nýtir plantna sér og sveppurinn fær sykrur og vatn frá móðurplöntunni. Geislasveppirnir mynda litla rótarhnúða á rótum elriplantnanna. Við uppeldi elriplantna skiptir öllu máli að smita plönturnar með þessum geislasvepp til að plönturnar þrífist eðlilega. Garðyrkjumenn safna því saman lifandi rótarhnýðum, kremja þau og leysa upp í volgu vatni og vökva yfir nýjar elriplöntur. Þessa vökvun með geislasveppssmiti getur þurft að endurtaka nokkrum sinnum áður en plönturnar smitast almennilega. Hægt er að sjá það á plöntunum hvort smitunin hefur heppnast. Smitaðar plöntur eru fallega dökkgrænar á litinn en ósmitaðar elriplöntur eru gjarnan með verulega rauðleit blöð, svona eins og þær hafi farið hjá sér og roðnað.

     Sambýli við niturbindandi lífverur gerir það að verkum að viðkomandi plöntur standa mun betur að vígi á rýru landi en plöntur sem ekki hafa slíkt sambýli. Þessar sambýlisplöntur eru því oft á tíðum ákaflega heppilegar til landgræðslu, eins og dæmið um alaskalúpínuna sannar.

Guðríður Helgadóttir, garðyrkjufræðingur

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2006)

Hvers virði eru tré? Er hægt að mæla virði trjáa í krónum og aurum? Það eru víst síðustu forvöð að tala um aura, þeir eru alveg að detta úr umferð en trén láta það ekkert á sig fá, þau hafa mörg hver lifað ótal myntbreytingar, gengisfellingar, verðbólgur, hallæri, góðæri og guð má vita hvað. Ég held að tré verði ekki metin til fjár, verðmæti þeirra er annað og meira en svo að hversdagslegir hlutir eins og peningar gefi sanna mynd af raunverulegu gildi þeirra.

     Trjárækt hefur verið stunduð á Íslandi að einhverju marki í rúma öld sem telst ekki langur tími í veraldarsögunni. Enn má finna í Reykjavík tré sem voru með þeim fyrstu sem gróðursett voru í borginni. Þessi fyrstu tré ruddu leiðina fyrir öll hin trén sem á eftir fylgdu því með tilvist sinni sönnuðu þau að trjárækt var raunhæfur möguleiki á Íslandi. Á þessari rúmu öld hafa ótal tré verið gróðursett í landinu. Á heildina litið hefur árangurinn verið frábær þótt finna megi sögur af misheppnuðum trjáræktartilraunum þegar vel er að gáð og kíkir hafður við hönd. Afleiðingar þessarar trjáræktar er skjól, skjól sem auðveldar öðrum lífverum lífið og gerir umhverfi okkar hlýlegt og aðlaðandi.

     Þegar horft er yfir gömul og gróin hverfi í Reykjavík sést varla í húsþökin fyrir trjákrónum sem standa langt upp fyrir húsin. Það eru kannski ekki svo ýkja mörg stór tré í hverjum garði en heildaráhrifin af fáum trjám í mörgum görðum eru þau að allt hverfið nýtur skjólsins af trjánum, það nást fram sömu áhrif og inni í skógi. Í skjólinu er minni vindkæling og því hærra hitastig sem auðveldar aftur ræktun á hitakærari plöntum. Skjólið er líka hagstætt fyrir sólardýrkendur því það er svo mikið þægilegra að striplast úti í sólinni ef maður þarf ekki að hafa áhyggjur af vindkælingunni.

     Í nýrri hverfum borgarinnar getur maður aftur á móti dáðst að húsþökunum í allri sinni litadýrð og mismunandi lögun. Þar kemur tvennt til. Í fyrsta lagi er gróðurinn svo ungur að trén eru ekki farin að teygja sig upp fyrir húsþökin. Í öðru lagi þá hefur fólk ekki áhuga á því lengur að vera með stór og hávaxin tré í görðum sínum, þau skyggja nefnilega svo mikið á sólpallana. Skjólið er fengið með skjólgirðingum sem skýla hinu allra heilagasta á lóðinni, umhverfið er fagurlega skreytt með blómstrandi runnum og lágvöxnum trjám. Haldi þessi þróun áfram sér maður fyrir að sér að hægt sé að þekkja það á fólki, að minnsta kosti að sumarlagi, hvar það býr. Þessir kaffibrúnu, veðurbörðu búa í nýjum úthverfum borgarinnar en þessir með ljósa, slétta litaraftið búa í eldri hverfum borgarinnar…

     Ættum við ekki að vera á varðbergi gagnvart þeirri þróun að fólk gróðursetur ekki stór tré í nýja garða? Skjóláhrifin sem við njótum svo mikið í gömlum, grónum hverfum, nást ekki nema með því að gróðursetja stór tré í nýju hverfin. Vissulega eru ýmsar trjátegundir sem eiga alls ekkert heima í litlum görðum og má þar nefna skessurnar tvær, alaskaöspina og sitkagrenið, þær eru allt of fyrirferðarmiklar í venjulegar lóðir. Það er hins vegar hægt að koma því þannig fyrir að stór og fljótvaxin tré á borð við alaskaöspina og sitkagrenið séu gróðursett í græn svæði innan nýju hverfanna þannig að íbúarnir fái skjóláhrifin en þurfi ekki að fórna sumarbrúnkunni fyrir skjólið.            

     Rétt er að hafa það í huga að til eru margar tegundir af trjám sem eru í meðallagi stór og geta því gefið gott skjól án þess að breyta garðinum í skuggsælan frumskóg. Ilmreynirinn íslenski og íslenska birkið eru gott dæmi um slíkar trjátegundir. Þessar tegundir eru harðgerðar og fallegar, með frekar nettar trjákrónur og geta vaxið á vindasömum stöðum. Rétt er að hafa í huga að samkvæmt byggingarreglugerð má ekki gróðursetja stór tré nær lóðarmörkum en 3 metrum og er það meðal annars gert til að koma í veg fyrir nágrannaerjur vegna yfirgangs stóru trjánna.

     Gróðursetning stórra trjáa í þéttbýli er í raun og veru mjög mikilvæg því að þrátt fyrir hlýnun loftslags undanfarinna ára þá er Ísland á mörkum hins byggilega og okkur veitir ekki af þeim hjálpartækjum sem við getum notað til að gera umhverfi okkar hlýlegra og mannvænna. Mikilvægi grænna svæða innan þéttbýlis hefur orðið okkur æ ljósara, ekki einungis til útivistar heldur einnig sem uppspretta skjóláhrifa. Við ættum að hugsa hvert hverfi sem eina heild sem nýtur sameiginlegra áhrifa af allri trjárækt sem á sér stað innan hverfisins, með öðrum orðum, við ættum að stefna að því að sjá skóginn fyrir trjánum.

Guðríður Helgadóttir, garðyrkjufræðingur

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2003)

Gras þarf ekki endilega að vera það sama og gras. Grastegundir sem valdar eru í grasflatir eiga í okkar huga að vera fagurgrænar, hægvaxta og harðgerðar, þola vel slátt og mynda þéttar breiður. Þarna erum við ekki að horfa á hverja plöntu sem einstakling heldur er það heildaráferð grasflatarinnar sem heillar og þar með samspil alla plantnanna sem mynda breiðuna. Grös geta hins vegar verið mjög blaðfalleg og alveg fyrirtaks skrautplöntur, rétt eins og blómstrandi tvíkímblöðunar.

     Skrautgrös hafa verið að ryðja sér til rúms á undanförnum árum. Augu garðeigenda hafa verið að opnast fyrir möguleikum þess að nota skrautgrös af ýmsum tegundum til að fá fram ákveðin áhrif í görðum sínum. Úrval skrautgrasa hefur verið að aukast nokkuð og er hægt að fá skrautgrasategundir sem eru ýmist mjög hávaxnar eða hér um bil jarðlægar. Hér á efti ætla ég að fjalla um nokkrar tegundir skrautgrasa og notkunarmöguleika þeirra.

     Efst á listanum er auðvitað randagrasið, Phalaris arundinacea ‘Picta’. Þetta er hávaxið gras, um og yfir 1,5 m á hæð með upprétta stífa stöngla. Blöðin eru fremur breið af grasblöðum að vera, dökkgræn með hvítar rendur eftir endilöngu blaðinu. Upp úr miðju sumri kemur stór og fremur gisinn puntur á stönglana en hann er ekki mjög áberandi, grasið er fyrst og fremst ræktað vegna blaðanna. Randagras er fremur skriðult og þarf að stinga utan af plöntunni árlega til að halda henni í skefjum. Það getur auðveldlega lagt undir sig heilu beðin sé ekkert að gert. Ein leið til að komast hjá því að þurfa sífellt að stinga utan af randagrasinu og halda vinnu við það í lágmarki er að rækta það í stóru keri. Kerið þarf að vera nokkuð djúpt, 40-50 cm á dýpt og fremur vítt, gamlar síldartunnur henta til dæmis mjög vel í þetta. Á skömmum tíma fyllir randagrasið alveg í kerið og þetta plöntuval gefur glænýtt útlit fyrir sólpallinn hjá manni, kærkomin tilbreyting frá litagleði sumarblómanna sem auðvitað þurfa að vera á pallinum líka.

     Hnúðhafrar, Arrhenatherum elatius ssp. bulbosum, eru við fyrstu sýn eins og smávaxnari útgáfa af randagrasi. Plantan verður 80-100 cm há með upprétta stöngla og hvítröndótt blöð en blöð hnúðhafranna eru mun mjórri en blöð randagrassins. Að auki mynda hnúðhafrarnir litla hnúða niðri við jarðvegsyfirborðið og minna þessi hnúðar á litla lauka. Þessi skemmtilega grastegund myndar þétta brúska og fjölgar sér með myndun nýrra hnúða niðri við jörðina. Hnúðhafrarnir eru því ekki eins líklegir til vandræða og randagrasið því þeir skríða ekki út um allar jarðir. Tegundina má nota innan um fjölærar plöntur til að fá fram létt yfirbragð fjölæringabeðanna og skapa andstæður við blaðlögun hinna hefðbundnum fjölæru plantna sem yfirleitt eru með fremur breið blöð með ýmsu lagi.

     Gulur skrautpuntur, Milium effusum ‘Aureum’, er hávaxið gras, 1,5-2 m á hæð með upprétta stöngla og útsveigð, fremur breið blöð. Blöð gula skrautpuntsins eru gulleit og verður guli liturinn meira áberandi ef plantan stendur á björtum vaxtarstað. Skrautpuntur þolir annars vel hálfskugga. Hann þarf rakaheldinn jarðveg og stendur sig betur á skjólgóðum stað, sérstaklega er fallegt að staðsetja þessa gulblaða plöntu við dökkan bakgrunn til að skapa andstæður.

     Mjallhæra, Luzula nivea, er strangt til tekið ekki grastegund en hún er með fallega bogsveigð, ljógræn graslík blöð. Hún verður um 40 cm há og myndar fallegar þúfur. Um mitt sumar koma fram stönglar og á enda stönglanna eru lítil hvít blóm, nokkur saman á hverjum stöngli. Mjallhæra er ákaflega fíngerð tegund og hentar mjög vel innan um aðrar fjölærar tegundir, hún vill bjartan vaxtarstað og þolir ágætlega þurrk.

     Eftir þessa lesningu væru það fullkomlega eðlileg viðbrögð að halda rakleiðis í næstu gróðrarstöð og kaupa sér nokkur skrautgrös. Látið það bara eftir ykkur.

Guðríður Helgadóttir, garðyrkjufræðingur

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2006)

Sérhvert fag, sama hvaða nafni það nefnist, hefur á að skipa fagorðum sem eru lýsandi fyrir sérstöðu fagsins á einn eða annan hátt. Fagorð þessi geta til dæmis náð yfir hluti eins og verkfæri eða hugtök eða athafnir sem tengjast faginu. Fagmennirnir eru auðvitað með sitt tungumál á hreinu en oft kemur babb í bátinn þegar viðskiptavinirnir ætla að láta ljós sitt skína. Garðyrkja er þar engin undantekning og oft koma fram grátbroslegar afbakanir á orðum sem garðyrkjufólki eru töm en eru ekki endilega hluti af daglegum orðaforða almennings.

     Orðið ,,fjölær” er dæmi um slíkt. Fjölærar plöntur eru plöntur sem lifa í mörg ár. Yfirleitt er þá verið að tala um jurtkenndar plöntur sem vaxa upp að sumri til, blómstra, þroska aldin og falla svo niður að vetri til. Næsta sumar taka þær aftur við sér, vaxa upp, blómstra, þroska aldin og svo koll af kolli. Í raun og veru eru tré og runnar líka fjölærar plöntur því þessir plöntuhópar lifa lengur en tvö ár. Þetta orð er því gegnsætt og merking þess rökrétt. Viðskiptavinir gróðrarstöðva eru þó margir að stíga sín fyrstu spor í ræktun og hafa kannski ekki tileinkað sér svona fagorð.

     Hér á eftir eru dæmi um afbakanir á þessu orði og hugsanleg merking á afbökuninni fylgir á eftir, innan sviga. Komið hafa fram beiðnir um ,,fjölærðar” plöntur (margar plöntur settar saman í hóp og öskrað á þær þar til þær hreinlega ærast), ,,fjölhærðar” plöntur (með mörgum hárum, hugsanlega verið að biðja um loðvíði, loðkvist eða einhverjar aðrar loðnar plöntur), ,,fjölyrtar” plöntur (plöntur sem samkjafta ekki, hafa tekið auglýsinguna ,,Látið blómin tala” bókstaflega), ,,fjölhæfar” plöntur (er margt til lista lagt, geta haft ofan af fyrir eigendum sínum með ýmsum hætti) og ,,fjölrænar” plöntur (andstaðan við einrænar, eru ákaflega félagslyndar).

     Birki úr Bæjarstaðaskógi hefur komið ákaflega vel út í ræktun sunnanlands og var lengi vel til sölu hjá garðplöntuframleiðendum. Á merkimiðum var gjarnan skammstafað Bæjarst.birki og vissu innanbúðarmenn hvað við var átt. Því vakti það nokkra kátínu þegar kona ein hringdi í ónefnda gróðrastöð og bað um bæjarstjórabirki. Hugmyndin er ef til vill ekki svo slæm, hugsanlega mætti nota þetta til flokkunar á birkiplöntum, efst trónir borgarstjórabirki, svo bæjarstjórabirki, þá sveitarstjórabirki og síðast en ekki síst kæmi svo oddvitabirkið.

     Allar plöntur hafa alþjóðlegt latneskt plöntuheiti og þannig getur garðyrkjufólk um allan heim borið saman bækur sínar varðandi ræktun á tilteknum tegundum. Þessi latnesku heiti eru þó hálfgert torf í daglegu tali og mun auðveldara að nota íslensk heiti. Íslensku heitin og beygingar á þeim geta þó líka vafist fyrir fólki. Þannig er ekki óalgengt að þegar viðskiptavinir vilja fá fleiri en eitt stykki af morgunfrú þá biðji þeir um nokkrar morgunfrýr. Brúðarauga er ákaflega fallegt fínlegt sumarblóm í bláum, bleikum og hvítum litum. Það hefur verið kallað ýmsum nöfnum, sumir vilja fá brúðarslör, aðrir brúðareyra og einn viðskiptavinur bað um glóðarauga og vildi hafa það blátt…

Fjölæru plönturnar fá oft á tíðum skemmtileg nöfn eins og fótaskinn og fjandafæla en stundum hefur maður það á tilfinningunni að nafngefandinn sé tunguliprari en fólk er flest. Kannski er tilvalið að líta á það sem æfingu í tunguleikfimi að biðja um þrjátíu og þrjá luðrukofra eða þrettán snoðhnyðrur.

     Afgreiðslufólk í gróðrarstöðvum þarf að vera vel með á nótunum og í sumum tilfellum að hafa dálítinn skammt af dulrænum hæfileikum til að viðskiptavinirnir fái örugglega réttu plönturnar, viðskiptavinurinn verður jú að vera ánægður með þjónustuna. Erfið verkefni eru ögrandi og reyna oft á hugvit afgreiðslufólks. Eitt erfiðasta verkefni sem rekur á fjörur afgreiðslufólks og getur virkilega reynt á tengsl þess við huliðsheima er hugsanlega falið í eftirfarandi setningu: ,,Ég er að leita að ákveðnu blómi, það blómstrar með svona gulum blómum, áttu það til?”

Guðríður Helgadóttir, garðyrkjufræðingur

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2000)

Það er rétt að taka það fram hér í upphafi greinarinnar að ég hef ekkert á móti inniblómum og þetta er alls ekki heróp af neinu tagi, inniblóm eru svo sannarlega velkomin innandyra, ég á meira að segja nokkur svoleiðis sjálf og þau eru öll hin hressustu. Það sem ég ætla að fjalla um í þessari grein eru inniblóm sem hafa fengið fjölbreyttara notagildi.

     Á síðustu árum hafa skapast nýjar hefðir í ræktun hjá okkur Íslendingum. Með aukinni ræktun og tilkomu sólpalla og skjólveggja hefur okkur tekist að skapa hlýja og skjólgóða garða sem auka notagildi garðanna til muna og gera okkur kleift að rækta mun hitakærari plöntur utandyra en áður þekktist. Margar þessara tegunda hafa verið aufúsugestir á íslenskum heimilum um áratugaskeið en ekki hefur verið talið óhætt að henda þeim út á guð og gaddinn. Nú hefur ný kynslóð harðbrjósta garðyrkjumanna tekið sig til og markaðssett fyrrverandi inniplöntur sem útiplöntur. Rétt er að taka það fram að allar þessar inniplöntur eru einungis ætlaðar til notkunar utandyra yfir sumartímann því þær þola ekki íslenskt vetrarveður. Í sumum tilvikum eru þær þá ræktaðar eins og önnur sumarblóm en einnig má kippa plöntunum inn og geyma þær í hlýjunni innandyra yfir veturinn. Næsta vor er svo tilvalið að gleðja plönturnar aftur með því að veita þeim dvalarleyrfi utandyra um leið og hlýtt er orðið í veðri. Engar rannsóknir hafa verið gerðar á sálarlífi plantnanna og hugsanlegra áhrifa þessa flakks út og inn á þær en ef plöntur hefðu sál, er ég viss um að þær gleddust mikið yfir aukinni fjölbreytni í lífi sínu enda á yfirleitt ekki fyrir rótföstum plöntum að liggja að vera mikið á flakki.

• Bergflétta, Hedera helix, er til í mörgum afbrigðum. Flest þau afbrigði sem eru með hvít- eða gulskellóttum blöðum eru of viðkvæmar til að þrífast utandyra hérlendis allt árið. Þær eru hins vegar fyllilega harðgerðar utandyra yfir sumarið og fara sérstaklega vel með blómstrandi blómum í pottum og kerjum. Bergfléttan vex ekki mikið yfir sumarið en hún minnkar ekki heldur…
• Fúksía eða blóðdropi Krists, Fuchsia cv., er ákaflega fallegur blómstrandi hálfrunni. Blómin eru stór, ýmist einlit eða tvílit og í rauðum, bleikum, fjólubláum eða hvítum litum. Á árum áður áttu allar alvöru húsmæður fúksíur í stofu- og eldhúsgluggum sínum en svo duttu þær úr tísku og þóttu einstaklega púkaleg blóm. Nú hafa fúksíurnar fengið uppreisn æru. Þær eru komnar inn úr kuldanum og hafa verið settar út í kuldann aftur, bara í annarri merkingu. Fúksíur blómstra allt sumarið og maður fær mjög mikið af blómum fyrir peningana en rétt er að passa upp á það að fjarlægja visin blóm af plöntunum svo þær fari ekki að mynda fræbelgi, þá fer orka plöntunnar í fræmyndunina en minna í blómgun. Vaxtarlag fúksía er mjög fjölbreytt og er hægt að fá plöntur fyrir hvers konar aðstæður. Hengi-fúksíur henta einkar vel í hengipotta, uppréttar fúksíur í ker og venjulega potta og svo er jafnvel hægt að fá fúksíur á háum stofni og eru þær sérlega glæsilegar í stórum potti á sólpalli.
• Ástralska pálmategundin Corydalis australis er glæsileg viðbót í flóru útlægu inniblómanna. Ungplöntur pálmans eru með löng, graslík blöð sem ná 60-100 cm hæð. Það gefur mjög skemmtileg áhrif að setja plöntu af þessu tagi í miðju á keri eða potti og raða blómstrandi plöntum í kring. Til eru afbrigði af þessum pálma með purpurarauð laufblöð og eru þau ekki síðri en aðaltegundin.
• Cineraria, Pericallis x hybrida, var mikið ræktuð sem inniblóm hér áður fyrr. Hún er frábrugðin hinum tegundunum í því að hún er ekki fjölær. Cinerarian er ein þessara tegunda sem duttu úr tísku og var mikið til hætt að rækta hana. Ný afbrigði af cinerariu eru nú komin í ræktun. Þessi afbrigði eru lágvaxin og þétt og blómstra mikið. Blómin eru í bleikum, rauðum og bláum litum. Hvert blóm stendur í langan tíma og er blómgunartími plöntunnar mun lengri utandyra en innan því lægra hitastig hægir á allri starfsemi plöntunnar. Þessi tegund hentar sérlega vel stök í pott á borði eða í samplöntun með öðrum plöntum í ker og potta.

Ljóst er að þessi listi er ekki tæmandi, inni á heimilum landsmanna leynast örugglega inniblóm sem er alveg óhætt að skella út yfir sumarið, til dæmis jukkur eða drekatré. Sumir vilja jafnvel halda því fram að plönturnar hafi gott af þessari útiveru sinni því stundum getur orðið verulega heitt innandyra að sumarlagi. Það er þó vissara að tryggja þessum plöntum hlýjan og sólríkan stað þegar þær eru settar út þótt allar geti þær talist nokkuð vindþolnar. Gott er að venja þær smám saman við útiveruna og taka þær inn á nóttunni fyrst í stað.

     Við þekkjum það líklega þjóða best, Íslendingar, hvað okkur finnst skemmtilegt að leggja land undir fót og jafnvel að bregða okkur út fyrir landsteinana. Hugsanlegt er að íslensk inniblóm hafi fengið svolítið flökkusmit með vökvunarvatninu frá okkur og þau vilji gjarnan vera á faraldsrótum en til þess þurfa þau aðstoð okkar fótfráu flökkukindanna. Verum því óhrædd við að prófa okkur áfram í þessum efnum, í versta falli hefur líf viðkomandi plöntu orðið tilbreytingarríkara en ella…

Guðríður Helgadóttir, garðyrkjufræðingur

(Áður birt í Morgunblaðinu árið 2003)